kamus sansekerta - indonesia bag 2

ma�sa : kerbau;
ma�sa jenar :
kerbau kuning;
ma�sa
anabrang : kerbau
menyeberang;
ma�sa
lawung : jenis tarian
menirukan kerbau
bertarung

mabur : melayang, terbang

maca : membaca; maca udrasa
: menangis

macak : dandan, berhias diri

macan : macan, harimau;
macanan : jenis
permainan; macan
angop : bangunan kecil
di bagian pintu rumah

macapat : tembang macapat

macas : memangkas

macel : memasukkan pasak

macem : macam, jenis

macung : mengangkat tangan

mada : berani, tidak takut mati;
mada pl�ra : mencela,
memperolok-olok

madak : malah, malahan

madat : memakai candu, ganja

madaya : memperdaya,
membohongi

mad� : menjual

madeg : berdiri, menjadi

mader : mencari ikan wader

madha : menyamai; madha rupa
: rupa yang sama

madhang : makan

madhep : menghadap

madhuk : tidak keras, gembur

madon : bermain perempuan;
madoni : bertengkar

madresa : keras

madresthi : mencelakai

madu : madu; madu brata :
lebah; madu kara :
lebah penghisap madu;
madu mangsa : jenis
makanan, dodol;
madura : cantik, manis

madya : tengah; madya
gantang : angkasa,
langit; madya pada :
dunia, alam; madya
ratri : tengah malam;
madyama : di tengah-
tengah; madyantara :
alam semesta, jagat raya;
madyasta : berdiri
sebagai penengah

ma�jan : nisan

ma�kani : memfitnah

ma�lu : memfitnah

maem : makan

ma�tala : tanah, bumi

magah : tegar hati, keras kepala

magang : bekerja sambil belajar

magepokan : berhubungan

mager : pagar, memagari; mager
timun : serupa biji
mentimun; mager sari :
tetangga kanan kiri

magrok : tinggal

magut : hampir selesai

maha : maha, tinggi; maha
agung : maha agung;
maha bala : kuat,
perkasa sekali; maha bara
: tidak lazim, mustahil;
mahabaya : bahaya
besar; mahaguru :
mahaguru, guru besar;
maha kuwasa : maha
kuasa; maha luhur :
maha luhur; maha mulya
: maha mulia;
mahamuni : pendita;
maha pawitra: suci,
luhur; maha prana :
huruf besar pada huruf
Jawa; maharaja: raja
besar; maharatna :
manikam; maharesmi :
bulan; maharja : selamat;
maharsi : maharesi;
mahasiswa : siswa di
perguruan tinggi; maha
suci: maha suci;
mahasura: pemberani,

M



mabuk : mabuk


pahlawan; maha atma,
mahatma : jiwa besar;
maha wikan : maha
mengetahui

mahas : masuk

mahidhara : gunung, bukit

mahisa : kerbau

mahisi : permaisuri

mahitala : bumi, tanah

mahitala : bumi, tanah

maido : mencela; maiben
: mencela

main : main

maisi : permaisuri

maja : maja, nama buah; maja-
maja : sekali-kali

majad : patut, layak

majer : mandul, majir

maji : tak kan terjadi

maju : maju; majeng : maju;
majupat : segi empat;
majutelu : segi tiga

makah : merangkap

makam : kuburan

makan : 1 makan; 2 bisa
mengerem (rem);
makan ati :
mengecewakan; makan
tuan : mencelakakan
tuan/ pemiliknya

makara : udang

makaten : demikian, begitu

maktal : nama wuku yang ke-21

makutha : memakai mahkota

mala : luka, penyakit

malad, maladi : membuat kualat

malah : malah, bahkan

malahi : merepotkan

malam : bahan cat untuk
membatik

malang : melintang, berserakan;
malang at�ni :
menguatirkan; malang
gambuhi : suami istri
yang lakinya lebih muda;
malang kadhak :
berkacak pinggang;
malang kerik :
berkacak pinggang;
malang m�gung :
malang melintang;
malang sumirang :
menghina kepada orang

malar : tambahan pula

malati : membuat kualat, bertuah

malaya : mengembara

maled : menerima rapelan

maledi : ingin sekali, damba sekali

malek : jemu, jenuh

malem : malam

mal�ni : menjadi wali

maler : selalu, senantiasa

males : membalas

malig� : mahligai, istana keputrian


malih : berubah, berganti

malik : membalik; malik
gr�mbyang : berubah
total; malik tingal :
berubah janji

maling : pencuri, mencuri;
maling dh�ndh�ng :
berlaku serong, berzina;
maling raras : mencuri
asmara; maling retna :
mencuri asmara

malini : bunga

malir : membuat alur/parit di
sawah

malo : lak berwarna merah

maloni : mencela, mengubah

malu : malu

maluh : becek, berlumpur

mamah : 1 memamah; 2 mama, ibu

mamak : emak, mama, ibu

maman : memanggil paman

mamang : ragu, bimbang

mamar : remang-remang

mamas : nikel

mambang : jenis hantu

mambek : tersumbat

mambet : tersumbat

mambil : mengambil

mambrih : supaya, agar

mambu : berbau

mam�t : mencari, berupaya

mami : 1 saya, kami; 2 mama,
ibu

mamin : bertemu, berjumpa

mampet : tersumbat, tergenang

mampir : singgah

mamprah : melayang


mampu : mampu, kuat

mampus : mampus

mamuk : mengamuk

mamut : hilang, musnah, pergi

man : kependekan dari kata
paman

mana : angan-angan, hati;
manaduganda :
menyetujui, memuji;
manadukara :
menyetujui, memuji;
manakawan : menjadi
abdi, pengiring;
manasija: cinta,
kekasih; manasika :
menganiaya; manastapa
: berduka cita;
manasuka : siapa yang
suka; mana wibawa:
sombong

manadhem : limun

manah : 1 memanah; 2 hati,
perasaan

manail : nama wuku yang ke-23

manang : keliru, marah

manasi : memanasi

manawa : jika

manca : manca, luar; manca
udrasa, manca rawat :
menangis; manca
negara : luar negeri;
manca kaki : orang-
orang tua di desa;
mancawara :
memperdayakan dengan
negara; manca warna :
bermacam-macam jenis

mancad : menginjak

mancahi : mencela, membantah

mancak : menerima apa-apa yang
diberi

mancal : menendang; mancal
donya : meninggal
dunia; mancal kemul :
berselimut lagi, tidur lagi

mancana : menganggu, mengusik

mancas : memangkas

mancur : mancur, memancar

manda : setengah matang;
mandabagya : celaka

mandang : memandang

mandar : semakin

mandara : berhias, bersolek

mandaya : berdaya upaya

mandek : berhenti

mand�n� : alangkah

mandeng : memandang

mandha : susah, sedih;
mandhakaki : nama
bunga; mandhakiya
(bale -) : rumah tempat
memuja; mandhalika :
nama tetumbuhan;
mandhasiya : nama
wuku yang ke-4

mandhah : pindah

mandhak : menganggap enteng

mandhala : lingkaran, daerah

mandhap : turun ke bawah

mandhapa : rumah muka, balai,
pendhapa

mandheg : berhenti; mandheg
mangu : berhenti dan
ragu; mandheg mayong
: berjalan tidak langsung;
mandheg tumolih :
berhenti dan menoleh

mandh�gani : mengepalai

mandhes : sampai tuntas

mandhing : pohon kemlandingan

mandhiri : mandiri, merdeka;
mandhir�ng pribadi :
mandiri, berdikari

mandho : menengadahkan
tangannya

mandhor : mandor, pengawas

mandhuka : katak

mandhung : mencuri, maling

mandi : mujarab, manjur

mandira : pohon beringin

mandos : mujarab, manjur

mandra : gembira; mandragini,
mandragupit : kamar
tidur; mandraguna :
sakti, digjaya; mandrawa
: jauh, kejauhan

manduk : terkena oleh

mandum : membagi

maneh : abdi, hamba

man�h : lagi


man�ka : beraneka, macam-
macam; man�ka warna
: beraneka ragam

manekung : berdoa

mangga : silakan; mangga mara :
mau, suka; mangga
sapira-pira : tiada
seberapa; mangga s�sa
: tiada seberapa; tan
mangga puliha: tak
dapat menang

manggahi : mempertahankan

manggal : melempar, melontar

manggala : komandan;
manggalayuda :
komandan perang

manggar : bunga kelapa

manggya : bertemu, berjumpa

mangka : padahal

mangkadi : tambahan, lagi pula

mangkana : demikian, begitu

mangkara : udang

mangkas : memangkas

mangkat : berangkat, bertolak

mangk� : nanti

mangk�n� : demikian, begini

mangkono : demikian, begitu

mangku : memangku

manglah : mengalah

manglar : melebarkan, meluaskan

mangl�ng : agak miring

mangler : membelokkan

mangli : nama macam tebu

manglih : berubah

mangro : mendua

mangsa : 1 musim; 2 ah masa?;
mangsa bodhoa : masa
bodoh; mangsa borong
: terserah; mangsatara :
masa tidak hujan pada
musim hujan

mangsah : melawan, berperang

mangseg : mendesak, menekan

mangsi : tinta

mangun : membangun; mangun-
kung : susah karena
birahi

mangut : nama lauk dari ikan

mangwa : bara

mani : 1 intan; 2 air mani

manidikara : menyembahyangkan

manih : lagi pula, dan

manik : manik-manik

manikarma : intan berlian

manikem : manikam

manikya : mirah, intan merah

manila : intan biru

maning : lagi, dan

manis : manis

manja : membuat tugal

manjang : memanjang

manjat : memanjat, miring, landai

manjel : maju, berkuli

manjer : menyalakan terus

manjing : masuk

manjur : manjur, mujarab

manjurung : mendukung, mendorong


manjut : lalu

manobawa : cinta, senang

manohara : memikat, menawan

manojawa : keras sekali

manolan : kuli, buruh

manon : mengetahui

mantak : mengeluarkan kesaktian

mantang : memberi pantangan

mantar : mudah menyala (kayu)

mant�k : mengeluarkan kesaktian

mantel : mantel

manten : kian, lekas, bekas

mant�n : penganten

mantep : mantab

mantes : menjadi pantas

mantha : membagi; mantha
garwa : memperistri;
mantha-mantha :
membagi-bagi

manthang : sejenis ubi jalar

mantheng : pikiran yang memusat

manther : pikiran yang memusat

manthuk : mengangguk

mantog : sampai batas, mentok

mantra : mantra, kata bertuah

mantri : kepala pegawai; mantri
k�wan : mantri hewan

mantrus : kelasi, pelaut

mantu : menantu

mantuk : pulang, kembali

mantun : sembuh, selesai

mantuni : menyembuhkan

mantyanta : sangat, sekali


manu : menerjang, menyerbu;
manubawa : cinta,
kasih sayang; manuhara
: memikat, merayu;
manukara : menurut,
meniru

manuh : biasa, kenal

manuja : menuju, mengena

manuju : menuju, mengena

manuk : burung; manuk ngoceh
: burung berkicau;
manuk thilang :
burung kutilang

manuksma : menjelma

manungsa : manusia

manusmara : mencipta, memuja

manut : menurut, patuh

manyar : manyar, jenis burung

manyer : berdiri tegak

manyuk : datang hanya sebentar

manyul : dahinya nonong

manyung : mancung

manyura : gending manyura

maoni : pohon mahoni

maos : 1 membaca; 2 buah
maja

mapa : apa, apakah

mapag : menantikan,
menjemput; mapag
tanggal : menunggu

mapah : memapah

mapak : menjemput, menunggu

mapal : mengepras, memapras

mapali : mengeprasi

mapan : mapan/menempati

mapas : memotong, memangkas

mapat : berempat

mapatih : mahapatih

maprah : berkembang, menjadi
banyak

mapras : memangkas

mar : capek, lelah

mara : datang, hadir; mara
awak : datang sendiri;
mara dina : menunggu
hari; mara serek :
menjemukan,
membosankan; mara
dagang : berdagang,
berniaga; mara d�sa :
mendatangi desa lain;
mara dhayoh : bertamu;
mara jel�h:
membosankan,
menjemukan;
marakarma :
kesengsaraan, kesedihan;
marakata :
zamrut, intan hijau;
marasadu: menipu, licik;
maras�ba :
menghadap; marasoca :
melihat sendiri; mara
tangan : suka memukul;
maratapa : bertapa,
bersemedi; maratuwa :
mertua

marabi : menyebut dengan
panggilan nama jelek

marag : menghadap, mendatangi

marak�h : nama wuku ke-18

marana : mati, meninggal

marang : terhadap, kepada

marangi : mencuci pusaka

marani : mendatangi, mendekati

maras : kuatir, cemas

marbuka : membuka

mardala : kandang

mardawa : ahli, pakar

mardi : mengajar, membina

mardika : merdeka; mardikani :
membuat merdeka;
mardik�ngrat : merdeka
di dunia

maregak� : membuat kenyang

marek : mendatangi, mendekati

marem : puas

marep : menghadap

marga : jalan, karena; margaina:
rahim; margana : angin,
panah; margi : jalan,
sebab

mari : sembuh, selesai

markisah : buah markisah

marma : kasih sayang; marmi :
kasih sayang

marmut : marmut, jenis hewan

marna, marni : bermacam-macam

maro : membagi dua; maro
tingal : bermuka dua

maron : belanga

marsudi : berusaha, berupaya


marta : kehidupan, rendah hati

martana : rendah hati

martani : rendah hati

martuwi : berkunjung, silaturahmi

martyapada : dunia, alam fana

maru : madu, orang yang
bersaing mendapat cinta

marud : memarut, mengukur

maruk : gembur (tanah)

maruki : selalu ingin makan

marus : berbau tak sedap

maruta : angin

marwita : mencari ilmu kepada

mas : 1 emas; 2 panggilan
buat kakak laki-laki

masa : musim

masak : memasak

masang : memasang; masang
semu: memandang
dengan perangai tertentu
agar dimaklumi;
masang ulat:
memandang dengan
perangai tertentu agar
dimaklumi

masem : berbasi, berair

maser : menyumpit dengan
paser

masi : masakan, meskipun

maskumambang : maskumambang;
mask�ntar :
maskumambang

masoh : membasuh, mencuci

mastaka : kepala, mahkota

mastuti : memuji, berdoa

masuh : mencuci, membersihkan

masung : memasung, memberi

mata : mata, netra; mata
deruk: jenis rumah adat
tradisional; mata
dhuwiten : mata
duitan; mata �ra :
bolongan keranjang;
mata itik : jenis rumah
adat tradisional; mata
iwak : nama
tumbuhan; mata
kucing : sebangsa
damar; mata l�l� :
tumbuh daun
(tembakau); mata loro
: membela musuh,
intelijen; mata-mata,
mata pita, mata pitaya :
intelijen; mata sapi :
telur ceplok; mata
walangen : silau sebab
terlalu lama memandang;
mata walikan : nama
anyaman; mata yuyu :
selalu ingin menangis

matah : menugaskan,
mendelegasikan

matak : mengeluarkan; matak aji
: mengeluarkan kesaktian

matal : setengah matang

matang : matang, masak; matang
putung : terpaksa
berhenti

matangga : gajah

matar : mematar, mengikir

mataya : menari, berjoget

matek : mengeluarkan kesaktian

mateng : matang, masak; mateng
ati : yang masak baru
bagian dalam

matengga : menunggu, menanti

mathar : serba teratur dan baik

mathem : puas, senang sekali

mathet : menyelaraskan irama

mathi : pusar kuda yang menjadi
tanda tabiatnya

mathuk : cocok, sesuai

mati : mati; mati branggah :
mati utama; mati
kunduran : meninggal
saat melahirkan; mati
ngurak : mati karena
sudah tua renta; mati
raga : bertapa; mati
sahid : mati membela
agama; mati salah : mati
karena hal yang dilarang

matianta : sangat

matil : mematil, menancapkan
patil

maton : maton, tidak
menyimpang

matosi : mengkhawatirkan

matra : mantra, kata bertuah;
matra k�lasa :
mengikut/menurut


matrap : mengetrapkan

matswa : ikan

matsya : ikan

matuh : menaati

matun : menyiangi

matur : berkata

matut : membuat patut

matyanta : sangat, sekali

mau : tadi

mawa : membawa

mawar : bunga mawar

mawas : mawas, waspada;
mawas diri:
instrospeksi

mawat : memberi; mawat gaw�,
mawat karya : berbuat
jahat

maw�h : memberi

mawelu : kabur, pucat

mawi : membawa, dengan

mawinga-winga : marah besar;
jajabang mawinga-
winga : marah besar
hingga wajahnya merah

mawiti : memulai

mayang : bunga pinang

mayura : burung merak

meca : berterus terang

mecah : memecah

mecut : mencambuk

m�ga : mega, mendung; m�ga
malang : awan berarak;
m�ga mendhung :
nama gamelan;
m�gantara : coklat
semu hitam (warna
kuda)

megar : mekar, berkembang

megatruh : megatruh, jenis tembang

m�jan : batu nisan

mejana : sedang, cukupan

mejemuk : 1 majemuk; 2 kenduri
bersama sekampung

melathi : melati

melaya : mengembara, berkelana

m�mba : berubah rupa,
menyerupai

membat : memantul; membat
mentul : bergetar,
memantul-mantul

membut : lunak, gembur

memes : lentur, luwes

memetri : memelihara, merawat

mempan : mempan

menahi : membenahi, mengemasi

m�nak : nikmat, enak

menang : menang, unggul

menapa : apa; menapi : apa

menawa : jika, kalau

mencira : terpencil, terasing

m�nda : kambing

mendem : mabuk

mendha : menurut, patuh

mendhak : membungkuk, merendah

mendhala : lingkaran, tempat, sasana;
mendhala giri : nama
corak kain tenunan

mendhang : kulit beras yang kecil
sekali

mendh� : istirahat

mendhek : berhenti

mendhem : memendam

mendhing : lumayan, mendingan

mendhiri : mandiri, berdikari

mendho : menurut, patuh, taat

m�ndhong : mendong, jenis tanaman

mendhung : mendung

mendut : memantul

meneng : diam, tak bicara

menga : terbuka, membuka

mengalor : ke utara

mengarep : pergi ke depan, maju;
mengarep-arep :
mengharap-harap

mengarsa : maju, pergi ke depan;
mengarsa-arsa :
mengharap; mengarsani
: memimpin

mengastawa : berdoa

mengkana : demikian, begitu

mengkang : merenggang,
merenggangkan

mengk�n� : demikian, begini

menir : pecahan beras; meniren
lamb�n� : bibir yang
capek bicara

menjalin : rotan

menjalma : menjelma

menjangan : kijang

mentah : mentah

mental : memantul

mentala : tega, sampai hati


mentaos : tempuas, nama kayu

mentas : mentas, terbebaskan

ment�ga : mentega

mentes : berisi, berbobot

menther : memusatkan pikiran,
konsentrasi

menth�s : mentes, berisi penuh

menthik : 1 mungil; 2 jenis padi;
menthik ori : jenis
ketela pohon

menthilas : bersih, terang, jelas

menthul : 1 memakai topeng; 2
gemuk dan segar

mentog : menabrak, buntu

m�ntol : mentol, penyegar
hidung

mentrik : cantrik, murid

menungsa : manusia, orang

menur : bunga menur

menyak : melewati jalan becek

menyan : kemenyan

menyang : berangkat, pergi

m�p�t : mendesak, menekan;

merak : merak

m�rak : menarik hati

merang : batang padi

m�rang : membagi

merbabak : berkilauan, bersinar;
merbabak bang
kencana: semburat
merah bagai emas

merdi : berusaha, mengajar;
merdi d�sa:
memajukan desa

merdika : merdeka

merdu : menyenangkan, merdu

merduli : memperdulikan

mer� : suara kera

merem : memejamkan mata;
merem mel�k :
membuka menutup mata

merga : karena, sebab, jalan

mersudi : menuntut, berusaha,
melatih

mertapa : bertapa

merti : merawat; merti d�sa :
kenduri untuk selamatan
desa

m�ru : gunung; m�ru pancaka
: tempat pembakaran
mayat

mestaka : kepala

mesthi : pasti, tentu

m�stri : beristri, menikah

mesu : menahan, mengendalikan

meta : marah sekali

meteng : mengandung

miarsa : mendengar, memirsa

mibah : bergerak

miber : terbang, melayang

micara : fasih berbicara

midadari : bidadari

midak : menginjak

midana : menghukum pidana

mider : mengelilingi

midereng : kuat keinginan, dengan
giat

midhang : bermain-main, berpesiar,
membayar nazar

midhangan : acara widhang

midhanget : mendengar

midh� : menyambung denga
kelopak jantung pisang,
membeli daging ketika
punya hajat (tidak
menyembelih sendiri)

midhet : tidur

midhun : turun

midosa : berbuat dosa

miduwung : menyesal

migena : menghalang-halangi

miguna : berguna

mihak : memihak

mijil : 1 keluar, lahir; 2 tembang
mijil

mikara : membuat perkara

mikir : mikir, berpikir

mikul : memikul; mikul dhuwur
mendhem jero :
mengangkat nama baik
tinggi-tinggi dan
memendam aib dalam-
dalam

mil : mil, ukuran jarak

mila : maka

milah : memisah, memilah

milalu : remah, lebih (terlebih)
dari

milang : 1 menghitung,
membilang; 2 mengajar;
milang kori :
memasuki tiap pintu


rumah; milang usuk :
bermalas-malasan;
milang-miling :
melihat-lihat

milangkoni : menyenangkan

milar : membelah

milara : menyakiti

milasa : menganiaya

milenggah : mendudukkan

mili : mengalir

milu : ikut, turut serta

miluta : membujuk, merayu,
menjebak

mimang : akar beringin

mimba : keluar

mimbar : mimbar

mimbuhi : menambah

mimi : belakang

mimik : menyusu

mimis : mimis, peluru

mimpin : memimpin

mimrih : menyuruh supaya

mimring : tipis sekali

mina : ikan; minantaka :
nelayan

minangka : dalam rangka

minangsraya : minta pertolongan

minanten : kalau, jikalau

minaraki : duduk, singgah

minda : kambing

mindah : memindahkan

mindel : diam

mindeng : memusatkan perhatian

minder : rendah diri; minder
liring : selalu
memandang

mindha : seperti, bagaikan

mindhah : memindah

mindhak : naik, bertambah

mindho : kedua kalinya

mindi : pohon imba

mindring : tukang kredit barang
dapur

mineb : tertutup

minengsah : dimusuhi

minger : berbelok

minggah : naik, ke atas

minggat : pergi tanpa pamit

minggir : minggir, menyisih

minggung : bergerak, terguncang

mingkar-mingkur : menghindari,
mencegah

mingkara : melawan, memaksa

mingked : beringsut, bergeser

mingkem : terbungkam, tertutup

mingsra : berharga; mingsri :
berharga

minta : minta, mohon

mintaksama : minta ampun, mohon
maaf

mintar : pergi

minten : masing-masing berupa

minthi : anak itik

mintuhu : taat, patuh

mintuna : jodoh, laki-
laki/perempuan

minulya : dimuliakan

minum : minum

mireng : mendengar

miri : kemiri

miring : miring

miris : kuatir, takut

mirma : berbelas kasihan

mirong : nama perhiasan

mirowang : membantu, berteman

mirsa : melihat, mengetahui

miruda : lari, melarikan diri

mirungga : khusus

misah : memisah

misalin : bersalin, berganti

misanan : sepupu

misaya : menganiaya

misepuh : berlaku sebagai orang tua

miser : menggeser

mis�sa : menguasai, memerintah

misih : masih

misudha : mengangkat, mewisuda

misuh : memaki-maki

misuwur : kondang, terkenal

mitambuh : pura-pura tak tahu

mitaya : membuat percaya

miterang : menerangkan,
menjelaskan

mithes : menggilas

mithet : menekan, menjepit

mithing : menekan, menjepit

mitra : mitra, kawan; mitra
darma : kawan karib,
teman akrab

mituduh : menunjukkan,
mengarahkan


mituhu : patuh, taat

miturut : menurut, patuh, taat

miwah : dan

miwaha : mengawinkan

miwal : menampik, menolak

miwir : mengurai

miwiti : memulai

miyaga : pemain gamelan

miyagah : mengerjakan dengan
duga kira

miyak : membelah

miyambak : mengerjakan sendiri

miyangga : menyangga

miyara : memelihara

miyarsa : mendengar,
menyaksikan

miyat : melihat, tampak, tahu

miyata : mengajar

miyatani : boleh dipercaya

miyos : keluar, pergi

miyup : berteduh

miyur : bergoyang, tak kuat

mlaku : berjalan

mlathi : bunga melati

mlinjo : melinjo, jenis tanaman

mobah : bergerak, berubah

mohita : susah, bingung

mojar : berkata

moksa : muksa

mola : meniru, mencontoh

molah : bergerak

molang : pedagang ternak

mol�k : indah, cantik, jelita,
bagus

mol�r : memanjang dan
melingkar

molih : pulang, kembali

momohan : benda bekas, barang sisa

momol : 1 lunak, empuk; 2
batang jagung untuk
pakan ternak

momong : mengasuh, mengemban

momor : campur; momor sambu
: turut bersama-sama
menyamar

momot : memuat

mona : diam, membisu;
monabrata : bertapa
membisu

monc�r : moncer, cemerlang,
berkilauan

mondhah : mengada-ada, kuti-kuti

mondhalika : nama bunga

mondhoh : melubangi telinga

mondhok : mondok, kos

mondhong : memondong

mongah : menipu

monga-mangu : ragu-ragu, bimbang

monggang : monggang, jenis

mongkog : berbesar hati

monjo : melebihi sesamanya

mono : begitu, demikian

mont� : manik-manik

mony�t : monyet

monyong : menjorok, memanjang

mopo : tidak mau mengerjakan,
mogok

mor : kumpul, campur

mori : kain putih pembungkus
mayat

morong : morong, wadah air

morot : melorot, turun

mos : boros

mot : muat, isi

mot� : manik-manik

motha : kain mota, kemah

motong : memotong

moyang : nenek moyang

mubal : menyala

mubed : membelit

mubeng : berkeliling

muber : memburu

mubyar : berkilauan, bercahaya

mucal : mengajar

mucang : makan sirih

mucap : mengucap

mucuk : ke puncak

muda : muda

mudal : keluar

mudangkara : kepala

mudani : menelanjangi

mudgara : palu, martil

mudha : muda; mudha dama :
bodoh lagi hina; mudha
pangarsa : ketua muda

mudhar : menggelar, membeberkan

mudheng : mengerti, mengetahui

mudhun : menurun

muga-muga : semoga

mugag : memutus pembicaraan

mugen : paham

muges : memenggal


mugi : semoga

mugut : memotong ujungnya

muhun : menangis

muhung : hanya, cuma

muja : memuji, berdoa

mujang : membujang, mengabdi

mujangga : berlaku sebagai pujangga

mujuh : meminta uang

mujuk : membujuk

mujung : tidur, berbaring
berselimut

mujur : mujur, beruntung

muk : wadah minuman yang
besar

muka : muka

muksa : membesar

mukti : mulia, luhur

mukul : memukul

mukun : mangkuk tertutup

mula : mula, maka; mula buka
: pada mulanya;
mulasara : menganiaya

mulang : mengajar

mulanguni : menyenangkan

mular : menangis

mulas : melukis

mulat : melihat, memandang;
mulat t�ng� : sangat
rindu

mul� : pulang

mul�h : pulang

mulek : asap yang mengepul

mules : mules, sakit perut

mulet : berbelit-belit

mulih : pulang, kembali

muluk : terbang

mulur : memanjang, molor

mulus : mulus

mulut : mulut

mulwa : buah mulwa

mulya : mulia, bahagia;
mulyawan : orang yang
mulia

mumbul : naik ke atas, terbang

mumet : mumet, pusing, sakit
kepala

mumpang : menang

mumpet : mampet, tersumbat

mumpluk : mengelompok

mumpung : mumpung, senyampang

mumpuni : mumpuni, menguasai,
ahli

mumpyar : bercahaya (intan)

mumut : empuk sekali

munah : memusnahkan

munakawan : menjadi punakawan

muna-muni : pembicaraan, suara,
kata-kata

muncang : menghempaskan jauh-
jauh

muncar : berkilauan, memancar

munci : gundik

muncrat : memancar

muncul : muncul, timbul

muncung : moncong

mundang : mengundang, memanggil

mundhak : naik, meningkat

mundhi : memundi

mundhing : kerbau

mundhut : membeli

mundrawa : menyembah

mundri : puting susu

mundul : agak bengkak

mundur : mundur

mung : hanya

mungel : berbunyi

munggah : naik, meningkat

mungguh : tempat, letak

mungil : mungil

mungkar : mungkar, keburukan

mungkasi : mengatasi, menyelesaikan

mungkat : bangkit

mungkir : mungkir, menyangkal

mungkur : membelakangi

mungsuh : musuh

mungu : membangunkan

mungup : menyembul, menjulur

mungut : memungut

muni : bunyi, bersuara

munjer : memusat

munji : menjulang

munjuk : menghaturkan

munjul : melebihi

munjung : mempersembahkan

muntab : marah, murka

muntu : memintal

munyer : pusing

munyuk : kera kecil, anak kera

mupadrawa : menghukum

mupak : lapuk


mupakara : merawat, menjaga,
mengasuh

mupu : mengadopsi anak

mupur : berbedak

mupus : menyerah, pasrah

muput : sampai pada ujung

mura : pergi, hilang

murad : arti, maksud, kemaluan

murah : murah

murak : menyembelih

murakabi : bermanfaat bagi semua

murang : kurang, menyimpang;
murang kara :
menolak, menentang
perintah; murang
krama : tidak sopan;
murang marga :
menyimpang jalan tidak
taat aturan; murang
sarak : menyimpang
ketertiban, kurang ajar;
murang tata : tidak
sopan

murat : habis sama sekali,
kemaluan

murba : menguasai; murba
was�sa : menguasai;
murba wis�sa :
menguasai

murca : hilang, musnah

murcat : hilang, mati

murcita : pingsan, berbicara

murda : kepala, pemuka

murih : supaya, agar

murina : menaruh belas kasihan

muring : marah, murka

murni : murni, asli

muroni : menyebabkan mabuk

mursal : ugal-ugalan

mursita : berkata

murti : perawakan

murub : menyala

murud : menyingkir, meninggal

murugi : menghadiri

muruhita : berguru, mengabdi

muruk : mengajari, menasehati

murung : murung, bersedih hati

murus : sakit perut

murwa : memulai; murwakala :
meruwat dengan wayang
lakon Batara Kala;
murwa sarira :
berdandan

murwat : kuat, mampu

muryani : memandang

musara : mengikat, memborgol

muser : memusat

musna : musnah

muspra : mubazir, sia-sia

mustaka : kepala

musthi : memegang, memasang

musthika : 1 mustika; 2 kepala;
musthikaning kidung :
nama syair

musuh : musuh

musus : mencuci beras

mut : kulum

mutah : muntah

muter : memutar

mutih : berpuasa mutih

mutik : memetik, memotong

mutiyara : mutiara

mutlak : mutlak, pasti

mutuhak� : membuat utuh

mutung : putus asa

mutus : mengambil keputusan

muwah : lagi, dan, serta

muwun : menangis

muwus : berkata, berbicara


















































N

naas : naas, sial

nadi : urat nadi

nadya : air

nadyan : meskipun

naga : naga, ular; nagabanda :
nama tembang gedhe;
nagagini : ular
betina; nagakusuma :
nama tembang gedhe;
nagapuspa : bunga
nagapuspa;
nagapuspita : nagasari,
jenis makanan;
nagasantun : jenis
makanan; nagasari:
nagasari, jenis makanan;
nagasasra : nagasasra,
jenis pamor keris

nagara : negara

nagih : menagih, menarik
hutang; nagih janji :
menuntut janji; nagih
pati : membalas
kematian

nagri : negeri, negara

nahan : demikian, menahan

nahas : naas, sial

nahen : demikian, lalu

naja : jangan

najam : bintang, perbintangan

najan : meskipun, walaupun

naji : tumbuh taji (ayam)

nak : anak, putra; nak dulur:
saudara sepupu

naka : kuku

nakal : nakal

nakar : menakar

nakir : membuat takir

nakoda : nahkoda, pengemudi
kapal

nakoni : menanyakan, menanyai

nala : hati, perasaan

nalangsa : nelangsa

nalar : nalar, pikiran

nal�ndra : raja, penguasa

nalika : ketika; naling tarung :
bunyi vokal �o�

naluhi : membosankan,
menjemukan

naluri : naluri, insting

nam : anyam; nam-naman :
anyam-anyaman

nama : nama; nami : nama

naming : hanya saja, cuma;
namong : hanya, cuma

nampa : menerima

nampan : baki

namper : menempeleng

namudana : main isarat, memakai
lambang

namung : hanya, cuma

nanah : nanah, darah putih yang
membusuk

nanakan : masak betul, tanak

nandangi : mengerjakan, melakukan

nander : mengejar dengan cepat

nandhak : berjoget dan menari

nandhang : mengalami, terkena

nandhani : menandakan

nandho : mengangkat dengan
tandu

nandhu : mengangkat dengan
tandu

nanduk : bertambah

nandur : menanam

nanggap : menganggap

nanggel : menanggung

nanging : tetapi

nangis : menangis

napa : apakah

napas : napas

naptu : angka-angka pada hari,
bulan dan tahun

nara : hal, keadaan; naradipa,
naradipati, naraji : raja;
narapati : raja;
narapraja: pegawai,
pekerja, buruh; narapwan
: supaya; narakarya :
pegawai, pekerja, buruh;
narakusa, narakuswa :
orang (tanah) istimewa
milik raja; naranata: raja;
narawantah : terkenal,
tenar, termasyhur;
narawara :


hulubalang, pahlawan;
narawata: tersiar
merata tiada henti;
narawita: milik raja
(sawah, desa, dll);
nar�ndra, nar�swara :
raja; nar�nsdra mahisi,
nar�swari : permaisuri

naraca : neraca

narah : terserah, menurut
sekehendak orang

narang : menggantung di tempat
yang tinggi

nararya : raja

narpa, narpati : raja

narya : menawarkan

naryama : hulubalang

nasa : hidung

nasika : hidung

nasiki : membedaki

nastiti : teliti, cermat

nata : 1 raja; 2 menata

natab : terbentur

natah : melubangi dengan tatah

natar : memberi pelatihan

natas : penuh, selesai,
sempurna

nat� : pernah

nati : bersahaja, lurus, tulus

natkala : ketika

natmata : memandang

natoni : melukai

natos : pernah

natpada : menyembah, sujud,
takhluk

natur : mendukung agar anak
agar kencing/berak

nawa : sembilan

nawala : surat; nawala patra :
surat, tulisan

nawan : menawan

nawang : terbang, melayang,
memandang; nawang
sasi : memandang
rembulan; nawang
wulan: memandang
rembulan; nawang sari
: melihat ke inti
(hakikat)

nawung : mengumpulkan,
mengarang, menggubah;
nawung kridha : halus
perasaan hingga mengerti
perasaan orang lain;
nawung rudatin,
nawung turida : susah,
sedih

nawur : menyawur, menebarkan

naya : tingkah laku, kelakuan,
politik, pimpinan

nayab : pencuri yang masuk ke
rumah pada siang hari

nayaga : pemain gamelan, ahli
kerawitan

nayaka : aparat, pegawai, pamong
praja

nayoh : berusaha agar diberi
firasat/alamat dalam
mimpi

negara : negara

n�m : muda, taruna

nembah : menyembah

n�ndra : tidur

neng : hening

nengga : menunggu

nenggak waspa : bersenggukan
menangis

nenggala : nenggala, pusaka
Baladewa berbentuk
tombak

nenggalangi : menghalang-halangi

n�nggan� : jikalau, sekiranya,
umpama

n�nja : berak, buang air besar

nepak : menyediakan

n�pang : mendepak, mengepak,
menendang

neptu : angka perhitungan pada
hari, bulan dan tahun
Jawa

nepung : mengenalkan

nerbuka : membuat terbuka

netes : menetas

niaya : aniaya

niba : menjatuhkan diri

nigas : memangkas, memenggal

niksa : menyiksa, menganiaya

niku : itu

nila : nila, biru

nilad : mencontoh, meniru

nilak : berbekas, membekas


nilakrama : bertanya, menegur
dengan hormat

nilanggu : cacing

nilapracandha : angin ribut, topan

nilar : meninggalkan

nilas : membekas, menyisakan

nilawarsa : hujan bercampur angin

nila-werdi : nila yang terbaik

nilem : 1 menyelam; 2
menidurkan

nilep : menilep,
menyembunyikan

nimita : sebab, karena

nimnaga : sungai

nindita : tidak bercela, mulia,
terutama

nindya : sempurna

ningan : tetapi

ningas : memangkas, memotong

ninggal : meninggalkan

ninggil : meniggi

ningrat : bangsawan, darah biru

nini : nini, panggilan untuk
putri, nenek

nipah : nipah, jenis pohon

nipar : membersihkan,
meratakan

nipis : susut, berkurang, makin
tipis

nipuna : pandai, bijaksana

nir : tidak, bebas; niradara:
tidak dengan sopan,
kurang ajar; nirantara:
tidak berapa lama lewat,
sebentar; nirasa : tidak
enak, tak ada rasanya;
nirsraya : melajang,
tidak kawin, membujang;
nirbawa: tak
berwibawa; nirbaya:
tidak bahagia; nirbaya,
nirbita : lepas dari mara
bahaya; nirdaya : hilang
tenaga; nirdon : tiada
hasilnya, gagal, urung,
tak berguna; nirmala :
selamat, lepas dari
kecelakaan; nirw�sthi:
tidak takut bahaya;
nirwikara: tak berubah,
tabah, berani

nirna : menghilangkan

nira : 1 akhiran nya; 2 air

nirada : mendung

niru : meniru

nirwana : nirwana, surga

nis : hilang, pergi, tidak;
nisakara : bulan; niscala
: kuat sekali, tak
bergerak; niskala :
tak ada halangan, selamat;
niskara : sekarang,
semuanya; niskarana :
tidak bersebab, tak
beralasan

niscaya : pasti, niscaya, tentu

nisih : menyisih, menyingkir

nisip : menyisip

nisir : menyisir, mengiris tipis

nisita : tajam, pandai, cerdas

nistha : nista, hina, rendah

nisthura : bengis, kejam, tak punya
kasihan

niswasa : napas

niti : meneliti; nit�ni :
meneliti, memperhatikan

nitih : naik (kendaraan)

nitik : meneliti, melihat

nitiman : bijaksana, wicaksana

nitir : memukul terus-menerus

nitis : menjelma, masuk

nitra : netra, mata

niwanda : sebab, karena

niyaga : penabuh gamelan

niyaka : pegawai, pekerja, aparat

nohan : nama hari ke-4 dalam
hitungan Jawa

nom : muda; nom-noman :
pemuda, taruna

nonton : menonton, melihat

nrima : menerima, bersifat
menerima apa adanya

nugraha : anugerah, karunia

nuhun : memohon, meminta

nujum : nujum, perbintangan,
falakh

nukma, nuksma : menjelma

nulad : meneladani; nuladhani:
meneladani

nulahi : berpengaruh kepada

nulak : menolak

nular : menular, berjangkit


nulis : menulis

nulung : menolong

nulup : berburu burung dengan
tutup

nulya : lalu, kemudian, lantas

numbak : menombak, menusuk;
numbak tambuh :
pura-pura tidak tahu

numpang : menumpang; numpang
karang : orang yang
menumpang di kebun
orang lain; numpang
nusup : orang yang
menumpang di rumah
orang lain; numpang
rembug : usul

numpek : tumpah

numpeng : selamatan dengan
tumpeng

numpes : menumpas

numplak : menumpahkan

numpu : berburu

numpuk : menumpuk

numusi : menjadi kenyataan

nundaka : menyuruh, menugaskan

nundha : menunda

nundhung : mengusir

nunggak : menunggak

nunggal : menyatu; nunggang(i) :
mengendarai;
nunggangtaya :
menghina

nunggu : menunggu

nungka : kedatangan

nungkak : menginjak dengan tumit;
nungkak krama :
berlaku tak sopan,
ceroboh

nungkeb : menutupi dengan bakul,
mengepung lalu
menangkap

nungkul : takluk; nungkul aris :
takluk dengan baik-baik

nungsa : nusa, pulau

nungsang : melintang pukang;
nungsang jempalik :
mencari nafkah dengan
susah payah

nungsung : memberi; nungsung
warta : mohon berita

nungtun : menuntun

nunjang : 1 menunjang; 2
memberi bonus

nunut : menumpang, ikut

nupiksa : memeriksa

nuraga : yang memerintah/
menguasai, rendah hati

nurun : meniru; nurunake :
melahirkan keturunan;
nurun sungging :
meniru sama betul

nurut : menurut, taat

nusa : nusa, pulau; nusa Jawa :
pulau Jawa; nusantara:
nusantara, pulau-pulau
yang berjajar

nuswa : nusa, pulau; nuswapada
: nusantara, pulau-pulau
yang berjajar

nut : nut, ikut, menurut

nuthuk : memukul

nutu : menumbuk; nutu pari :
menumbuk padi

nutup : menutup

nuwala : surat

nuwawa : titip, bertitip kepada

nuwun : memohon, meminta,
permisi; kula nuwun :
permisi; nenuwun;
meminta, berdoa; nuwun
mawon : maaf saja;
panuwun : 1
permohonan; 2 kayu
bubungan rumah




























O



obah : bergerak; obah-osik :
bergerak-gerik

obat : obat, jamu; obat-abit :
diayun-ayunkan; mobat-
mabit : terombang-
ambing

obong : bakar

obor : obor, pelita; obor
giring : pengayom,
pelindung; sambung
obor : penguburan
jenazah yang kemalaman
sehingga perlu diterangi
dengan obor

obos : omong kosong,
membual

obrog : jenis permainan anak

obyok : cucian secara bersama-
sama

obyong : setuju, sepakat,
sependapat

obyor : berkilauan, menyala-
nyala, bersinar terang

odor : jenis permainan anak

ogah : ogah, tidak

ok�h : banyak, berjenis-jenis

okol : kekuatan otot, badan,
fisik

olah : masak, mematangkan

olan-olan : jenis ulat

ol�h : 1 boleh, diijinkan; 2
mendapat; ol�h aja :
tarik ulur; ol�h ati :
kesenangan, gembira;
ol�h dadi : asal
jadi, berhasil; ol�h gaw�
: 1 mendapat tugas,
pekerjaan; 2
mendapatkan yang
dituju; ol�h pepati :
duka-cita; ol�han : 1
sering mendapat
keberuntungan; 2
mudah dipinjami; ol�h-
ol�h : oleh-oleh, buah
tangan

omah : rumah; omahan : selalu
di rumah; omah-omah :
membangun rumah
tangga; pomahan :
perumahan

oman : sisa, bagian

omba : lebar, luas, jembar

ombak : ombak, gelombang

omb� : minum, menenggak air

omong : mengomong, bicara;
omong kosong : omong
kosong, nonsens, bicara
tanpa makna, basa-basi

ompak : 1 awalan pada lagu
lancaran; 2 batu
penyangga tiang

ompok : sengkuap

omprot : bersemburan, bertaburan

onar : kacau, geger, resah

oncat : lari, pergi, tinggal

onc� : karangan, gubahan

onc�k : kocek, kupas, buka

onc�n-onc�n : untaian, susunan

onc�ng : selalu bertanya

onc�r : paparan, jelas, keterangan

oncog : berjalan cepat dengan
tujuan yang pasti

oncom : jenis tempe yang terbuat
dari kacang tanah

oncong : nyala, sulut, suluh, sinar

oncor : 1 obor, pelita; 2
mengoncori, memberi air
(sawah)

ondhan : waktu luang, jeda,
istirahat

ondhang : undang-undang,
pengumuman, publikasi

oneng : gelisah, sedih, susah

onta : unta, jenis binatang gurun

ontang-anting : anak tunggal

ont�l : jantung pisang

onten : ada, berada

ont�-ont�yan : untaian, rangkaian

ontong : kecewa, sedih, gelisah,
jengkel

ontor : siram, guyur

ontran-ontran : geger, kekacauan

ontong : jantung pisang

onya : singkir, pergi, hindar


onyok : tawaran yang
berlebihan, vulgar,
diperlihat-lihatkan

onyol : tonjol, memperlihatkan,
menunjukkan

ora : tidak

ori : jenis bambu

orong-orong : jenis binatang tanah

osada : usada

osadi : usaha, jamu

osik : gesek, ganggu

otot : otot, urat

owah : berubah, berganti















































































P



pacak : dandan, berhias; pacak
baris : menata barisan;
pacak gulu : gerakan
leher dalam menari atau
joget

pacangan : tunangan

paceklik : musibah kesulitan bahan
pangan secara massal

pacima : barat; pacimotara: barat
daya

pacir : porak-poranda,
berceceran

pacuh : larangan, tabu

pacul : cangkul; pacul bawak :
tungkai cangkul; pacul
gowang : jenis rumah
tradisional; pacul jejeg :
cangkul sejenis tembilang;
pacul slandhok :
cangkul yang semuanya
terbuat dari besi; pacul
unet : cangkul sejenis
tembilang

pacung : usulan untuk dipilih

pada : 1 kaki; 2 bait

padaka : kalung, hiasan leher

padamarga : jalan kecil, lorong

padamelan : pekerjaan, karya

padangan : tempat menanak nasi

padarakan : rakyat jelata

padha : sama

padhak : tempat pembuatan garam

padhalangan : pedalangan, seluk-
beluk yang berkaitan
dengan wayang dan
dalang

padhang : terang, bersinar

padhar : jemur, dipanasi

padharan : perut

padhas : batu cadas, batu karang;
padhas lintang : batu
bintang

padhati : pedati

padh� : berbeda, berlainan, tidak
sama

padhek : dekat


padhem : padam, mati

padh�pokan : asrama, perguruan

padhet : padat, rapat

padhi : padi

padhidhing : musim dingin

padhilan : sapi pejantan

padhiyan : api penghangat, dian

padho : layar perangkap

padma : bunga teratai; pama
�ndra : bunga teratai
gunung; padmana: hati
yang gembira;
padmasana : tahta,
singgasana

padmi : permaisuri; padni,
patni : permaisuri

pados : mencari

padu : cekcok, berselisih; padu
don : cekcok, berselisih

paduka : paduka, anda, kamu

padunungan : tempat, wilayah,
daerah

padupan : tempat membakar dupa

padureksa : pojok rumah

pa�s : hias, dandan; pa�san :
kaca berhias

paga : para-para

pagagan : huma, ladang

pagah : tetap, stabil

pagas : pangkas, potong, kitan

pageblug : musibah, bencana

pageh : tetap, tak berubah, stabil

pag�n� : mengapa, apa sebab

pager : pagar

pagering : musibah, wabah

pagon : kokoh, kukuh

pagongan : tempat menyimpan
gamelan

pagowong : gelap karena gerhana

pagriyan : perumahan

pagupon : rumah merpati

paguron : perguruan

pagut : bersua, berjumpa

paham : 1 paham; 2 aliran

pahat : ukir

pailit : bangkrut, jatuh rugi

paing : nama hari dalam
kalender Jawa

pait : pahit; pait getir : suka-
duka

pajagan : tempat penjagaan

pajang : hiasan, pajangan

pajaran : pelajaran

pajaratan : makam, kuburan

pajeng : laku, terjual

paju : baji, sejenis kampak; paju
pat, paju telu : segi
empat, segi tiga

pajuk : bercahaya, bersinar

pajurungan : pemujaan

pak : panggilan untuk bapak;
pakdh� : uwa, kakak
laki-laki dari bapak/ibu

pakaja : bunga teratai

pakakas : perkakas, perabot

pakal : mata pencaharian

pakapti : kemauan, kehendak

pakara : perkara, problem

pakardi, pakarti : pekerjaan,
penghidupan

pakatik : abdi, pelayan

pak�l : jenis buah mangga

pakem : pedoman baku

pakemit : azimat

pak�n : segala perintah

pakenira : kamu, anda

pak�ring : penghormatan

pakerti : tingkah laku, watak

pak�wuh : segan, enggan

pakis : pakis, jenis pohon paku

pakiwan : tempat yang dianggab
kiri, jarang dilewati

pakiw�n : persinggahan sementara

pakol�h : perolehan

pakon : perintah, instruksi

pakra : pantas, patut

paksa : paksa

paksama : ampun, maaf

paksi : burung

pakta : bapak tua

paku : paku

pakuwon : pesanggrahan,
peristirahatan

pala : biji pala; pala
gumantung : buah-
buhan yang bergantung
(mangga, dll); palakarta :
rampung; palakarti :
perlengkapan; pala
kependhem : biji/buah
yang terpendam dalam
tanah (ketela, dll);


palakerti :
perlengkapan, perkakas;
pala kesimpar : buah-
buahan melata
(semangka, dll);
palakirna: buah-buhan
yang bergantung;
palakitri : buah-
buahan di pekarangan;
palakrama : menikah;
palakrami : menikah;
palamarta : tabiat baik;
palawija : tanaman
pangan selain padi di
sawah

palagan : medan laga

palaku : kuli, pegawai, karyawan

palal : pahala, anugrah, karunia

palambang : perlambang

palana : pelana (kuda, gajah)

palandang : pelayan pengantin

palang : palang

palangan : larangan

palangka : kursi, dampar

palar : minta, ambil

palastra : meninggal

palaur : mau-maunya

pal�l�r : hadiah pakaian bekas

palem : pohon palma

paleng : pusing

pali, pepali : wejangan, pesan

palibaya : kaum, golongan,
kelompok

palihara : gangguan, huru-hara

palilah : ijin, restu, perkenan

paling : paling, puncak

paliwara : berita

palsu : palsu, semu, tiruan

palu : palu, martil

paluh : lumpur

palupi : contoh, tauladan

palyas : penolak

pama : upama, seandainya

pamadya : penengah

pamah : kunyah

pamali : larangan, pantangan

paman : paman, adik laki-laki
ayah

pamanggih : pemikiran

pamardi : pengajar

pamarta : yang memberitakan, juru
pengabar

pamasa : raja, ratu

pambayun : sulung, anak pertama

pam�r : pamer

pamit : pamit, ijin

pamong : pamong, aparat desa

pamor : wibawa

pamot : muatan

pampet : mampet, berhenti

pamrih : pamrih, harapan,
keinginan

pamugara : pramugara; pamugari :
pramugari

pamuja : pemujaan, doa, semedi;
sanggar pamujan :
tempat semedi, pura;
pamuji : doa, semedi,
pujian

pana : terang, jelas; panakawan
: panakawan, abdi;
panakrama : bakti,
penghormati; panamaya
: janji

panas : panas

panata : aturan, penata;
panatagama: pemimpin
agama

panca : panca, lima; pancabakah
: perselisihan;
pancabaya : halangan,
rintangan; pancadriya:
panca indra; pancakaki :
pengetua di desa;
pancakara : perang,
perselisihan; pancanaka:
nama kuku Bima;
pancaniti : nama
bangsal di kraton;
pancaruba: peralihan
musim; pancasila: lima
sila, lima dasar;
pancasona: nama aji
Rawana; pancawara :
lima arah mata angin;
pancaweda: lima ajaran

pancad : pancat, landasan

pancak : terima, tangkap; pancak
suji : pagar besi

pancaka : pembakaran mayat

pancal : pancal, tendang


pancama : yang kelima

panc�n : memang

pancer : pusat

panci : panci

pancik : pancatan, landasan

pancilak : berlompatan, tak sopan

pancing : pancing

pancong : centong besar

pancur : memancur

pancuran : pancuran

pancurat : memancur, bersirat

pandadar : penguji

pandam : dian, pelita

pandawa : pendawa, lima
bersaudara

pandaya : nelayan, pencari ikan

pandek : tetap

pandel : pandel, bendera
lambang

pandeng : memandang, melihat

pandhak : cebol, kerdil

pandhan : daun pandan

pandhapa : pendopo, balai;
pandhapi : (ing.)
pendopo, balai

pandhawa : anak 5 lelaki semua;
pandhawi : anak
5 perempuan semua

pandh� : 1 pandai; 2 pand� besi

pandh�ga : pemimpin

pandh�kar : pendekar, jawara



pandhiran : bercakap-cakap

pandhita : pendita, brahmana

pandho : mengajukan kedua belah
tangan untuk menerima
sesuatu

pandhok : tempat kediaman yang
tetap

pandhosa : peti mayat, keranda

pandhuk : bertemu, berjumpa,
berdamai

pandhuta : mega, mendung

pandika : pembicaraan, perkataan

pandon : laku

pandonga : doa, puji

panduk : laku, cara berbuat

panduka : paduka, tuanku

pandulu : penglihatan, mata

pandum : pembagian, anugrah,
karunia

pandung : maling, pencuri

panedah : petunjuk

panedha : 1 makanan; 2
permintaan

panedya : petunjuk

panegar : pelatih kuda tunggang

pan�k : panjat, dipanjat

panekar : kebayan

paneksi : uang saksi

panelah : sebutan, nama

panembahan : junjungan, yang
disembah

panemu : pendapat, usul

pan�n : panen

panengah : penengah

panengen : yang di kanan

panenggak : kedua, leher

pan�wu : panewu, camat

pang : cabang, dahan

pangajeng : pemuka; pangajeng-
ajeng : harapan,
keinginan

pangaji : harga, penghargaan;

pangan : pangan, makanan

pangapura : maaf, ampunan;
pangapunten : (ing.)
maaf, ampunan

pangarsa : pemuka, pembesar;
pangarsa-arsa : harapan,
keinginan; pangarsi :
pemuka, pembesar



pang�stu : restu

pangg�h : bertemu

panggeh : tetap, tiada berubah

panggel : pendek lehernya

panggeng : kekal, tetap

panggih : bertemu, berjumpa

panggil : panggil, janji

panggul : pikul, gotong

panggulu : anak yang kedua

panggya : bertemu, berjumpa

pangkaja : 1 sinar, cahaya; 2
telapak

pangkat : pangkat

pangku : cara mematikan huruf
dalam tulisan Jawa

pangkur : pangkur, jenis tembang

panglima : panglima, pemimpin
perang

pangling : lupa rupa


pangluh : melengkung, mentiyung

panglus : penghalus

pangot : pisau, lading, sabit

pangran : 1 pangeran; 2 Tuhan

pangr�h : pemerintah, aparat;
pangr�h agung :
pejabat besar; pangr�h
luhur : pejabat tinggi;
pangr�h praja : pejabat
negara

pangu : sebentar

pangul : ujung tanah kedokan

pangulu : penghulu; pangulu
banyu : pegawai
pengairan

pangupa : hal mengenai;
pangupaboga : hal
mencari makan;
pangupajiwa : hal
usaha kehidupan;
pangupakara : hal
perawatan,
pemeliharaan;
pangupaksama : hal
pengampunan;
panguparengga : hal
penghiasan

pangur : pangur, pemotongan

panibasampir : pemberian dari
pengantin laki-laki
kepada perempuan

panicil : cicilan

panida : kapur

paniganan : cerana, tempat sirih

panigraha : pemberian

panika : pena, ballpoint

panil : bagian pintu

panili : panili

paningron : hari naas (yang ke-5),
hari paringkelan

paningset : pengikat yang erat

panjalin : penjalin, rotan

panjang : panjang; panjangan :
upeti; panjang ilang :
daun kelapa muda yang
dianyam sebagai wadah
makanan untuk kenduri

panjangka : perkiraan, dugaan

panjara : penjara, rumah tahanan

panjel : ganjal, galangan

panjenengan : engkau, kamu, kalian

panjer : nyala terus; panjer �suk :
bintang yang menyala
sampai pagi hari; panjer
sor� : bintang yang
menyala sejak menyala
sore hari

panji : bendera kecil; panji
klanthung :
pengangguran; panji-
panji : bendera

panjidhur : jidur, tabuh, kandang
besar

panjing : masuk

panjor : dasar pedoman, pokok-
pokok pedoman

panjrah : tersiar merata, tersiar
dimana-mana

pantaka : mati, wafat

pantang : pantang

pantara : antara

pantaran : sebanding, sebaya

pant� : pantai

pant�g : kuat, kukuh, tahan

pant�k : pasak

pant�n : engkau

pantes : pantas

pantha : bagian, potongan

pantheng : pandangan menyatu

panti : panti, rumah

pantun : padi

panu : panu, penyakit kulit

panuduh : petunjuk, penuntun;
nuduhi : memberi
petunjuk

panuhun : permohonan, permintaan;
nuhun sewu : permisi,
maaf

panuju : terarah, tertuju; nuju
prana : berkenan

panukma, panuksma : penjelmaan,
titisan

panutan : panutan, contoh, teladan;
manut : menurut; nunut
: ikut, numpang

panutup : penutup

panutur : penutur

panuwun : 1 permintaan,
permohonan; 2 kayu
bubungan rumah; kula
nuwun : permisi, minta
izin mau masuk rumah


orang lain; nuwun sewu
: permisi, maaf

panyuwun : permintaan,
permohonan

paoman : bilik tempat bersemadi

paos : pajak, panjang, beda

paotan : alat untuk meruncingi

papa : sengsara, kesulitan,
menderita

papag : jemput, temui, jumpai;
mapag : menjemput

papah : papah, pondong, tuntun;
papahan : tuntunan

papak : sejajar, sama ujungnya

papaka : 1 pemburu; 2 siksaan

papal : patah, cuwil

papan : papan, tempat

papar : jelas, rata

papas : jumpa, temu

papasan : berjumpa, bertemu

papat : empat

papras : patas, cuwil, gugur

papreman : tempat tidur

papriman : mengemis

papringan : himpunan bambu

para : 1 bagi; 2 para;
paracampah: suka
mencela, menghina;
paracidra :
pengkhianat, pendusta;
paradata : jaksa;
parahita : berguru,
mengabdi; parajaya :
salah, kalah; parakarta :
selamat, sehat;
parakasak: pemberian,
hadiah; parakirna :
buah-buahan pohon;
parakrama : kawin,
menikah; paranyai :
abdi wanita di istana;
parapadu : sengketa,
berselisih; parasama :
pilih kasih; parasatya
: teman; paratantang
: suka menantang, suka
berkelahi; parawadulan
: juru sandi;
parawanten : sesajian

parab : nama

paraga : pelaku

parah : parah

parai : buah parai, pare

parak : datang, hadir, mendekat

parakan : kedatangan, kedekatan

parama : yang terutama, terindah;
paramadiwa : surga;
paramakawi : ahli syair;
paramaresi: begawan,
pendita; paramasastra :
ahli sastra; paramatatwa :
kenyataan yang luhur;
paramarta : adil,
pemurah, ampunan;
paramastri: bidadari;
paramastuti : ahli
ibadah; param�ng basa :
ahli bahasa; param�ng
kawi : ahli syair;
param�sthi : dewa yang
mulia; param�swara :
raja; param�swari :
permaisuri

paramita : kesempurnaan

parampara : juru penerang

paramudita : lebih luas, baik,
bijaksana, alam semesta;
paramudya : baik,
bijaksana; paramus�sa :
jajahan yang luas, alam
semesta

paran : arah, tujuan; paran
tutuh(an) : tertuduh,
terdakwa; paran baya :
apakah gerangan;
parand�n� :
apalagi; paran para :
juru penerang

parang : parang, senjata;
parangmuka :
penjahat, maling, musuh;
parangrusak : motif
batik

pararapan : dahi

paras : 1 wajah; 2 (di-i) :
dikelupas

parasdya : niat, maksud, kehendak

parastra : mati, wafat, gugur

parasu : 1 kapak, parang; 2
gunung

parat : sebangsa patri

paratra : mati, akhirat


parawan : perawan, gadis

parawasa : dibunuh, disiksa

parbata : gunung, bukit

parcaya : percaya

pardata : perdata

pardi : terdidik, tekun bekerja

pardika : arti, makna

parek : dekat, akrab

parekan : yang dekat

parem : param, obat olesan

pareman : tempat tidur

paremas : bersulaman benang
emas

pareng : 1 bersama; 2 permisi

par�ntah : perintah, instruksi

parepat : 1 keempat; 2 abdi,
pengiring

parepatan : 1 perempatan; 2 rapat,
perundingan,
musyawarah

pari : 1 padi; 2 hal, mengenai;
paribasan :
peribahasa; paribawa :
wibawa, pengaruh;
paributa : dihina,
dihinakan; paricara :
abdi, hamba (laki-laki);
paricari : abdi
perempuan; parigraha
: 1 rumah; 2 istri,
suami; 3 menyentuh;
parihasa : penghinaan,
celaan; parikena :
cocok, berkenan;
parikrama : sambutan,
penghormatan;
parikudu : mau sekali,
seharusnya; parimaha :
besar; parimarma,
parimirma :
kemurahan, belas kasih;
paripadu : seharusnya,
mau sekali; paripaos:
peribahasa, ungkapan;
paripeksa : terpaksa,
seharusnya; paripolah :
bertingkah polah;
paripuja:
penghormatan;
paripurna : paripurna,
sempurna, pensiun;
paritrana : pertolongan,
perlindungan; paritustha
: senang, girang, puas;
pariwanda :
penghinaan, celaan;
pariwara : berita, warta;
paripasa : paksa

paridan : sebangsa kerekan layar

pariga : gada, danda, belantan

parigi : sumur, tambak, mata air

parikan : syair, pantun

pariksa : periksa

paring : memberi

paris : sebangsa perisai

parma : anugrah, karunia;
parman : belas kasih
Tuhan; parmana :
waspada, tekun, teliti,
sempurna; parmata :
permata; parmati :
tekun, teliti, waspada

paro : separo, setengah

parol : kata-kata untuk saling
berjanji

paron : 1 landasan untuk
menempa; 2 setengah

parpatan : perempatan, silang empat

parsa : gunung

parsada : persada, istana, gedung,
candi, bumi

parsudi : mencari, upaya, usaha

parswa : lambung (kaki) gunung

partala, pertala : bumi, tanah

partana : pembicaraan,
musyawarah

parti : hal, mengenai; partid�sa
: selamatan desa;
partikelir: partikelir,
swasta; partisara :
piagam, ijasah

partima : mencari

paru : paru-paru

paruh : separo, setengah

parul : kata-kata, untuk saling
berjanji

parung : jurang yang tak begitu
dalam

parupuh : dipukuli, dipangkas,
ditutuh

parusa, parosa (di-) : dipaksa,
diperkosa


parusya : kasar, bengis

parwa : bagian, episode

parwata : gunung, bukit; parwita
: 1 asal mula, mula-
mula; 2 gunung

pas : pas, tepat, sesuai

pasa : puasa

pasagi : berbentuk persegi;
pasagi kubuk : kubus;
pasagi bata : persegi
panjang (seperti bata);
pasagi miring : belah
ketupat, jajaran genjang

pasah : pasah, penghalus kayu

pasaja : sederhana, bersahaja

pasaji : sesaji

pasak : pasak

pasaksi : saksi

pasal : pasal

pasalatan : tempat sholat

pasalin : tempat ganti, kamar pas

pasang : 1 pasang, memasang; 2
pasang surut; pasang
aliman tab� : mohon
ijin, permisi; pasangan
: 1 pasangan, jodoh; 2
pasangan dalam huruf
Jawa untuk mematikan
huruf di depannya;
pasang angkuh :
sombong, congkak;
pasang gend�ra :
mengibarkan bendera
; pasang giri :
sayembara;
pasangliring :
mengerling, menjeling;
pasang grahita (-cipta)
: menggunakan indra;
pasang rakit : susunan,
struktur, pengaturan;
pasang ulat :
menggunakan bahasa
simbol; pasang semu :
menggunakan bahasa
simbol; pasang walat :
mengenakan tulaknya

pasanggrahan : pesanggrahan,
tempat istirahat

pasar : pasar, tempat jual beli;
pasar malem : pasar
malam; pasaraya: pasar
besar

pasatan : 1 handuk; 2 tempat yang
kering

pascima : barat

paser : damah, anak damah,
sumpit

pasik : fasik, tak beragama

pasir : 1 pasir; 2 samudra; pasir
wukir : lautan dan
pegunungan

pasirah : kepala

pasiran : tempat yang berpasir

pasisir : pesisir, tepi laut

paso : pasu, jambang,
jambangan tempat air

pasowan : waktu untuk menghadap

pasrah : pasrah menyerah; pasrah
bongkokan : menyerah
tanpa syarat; pasrah
ngalah : pasrah,
mengalah

pasrangkara : menegur, berkata
dengan manis muka

pasr�n : 1 perhiasan; 2 bilik
tengah

pasri : asri

pasthi : pasti, tentu

pasu : 1 batang hidung; 2
binatang, hewan

pasupati : panah milik Arjuna

pasuryan : muka, perangai

patah : patah, potong, putus

pataka : jahat, durhaka

pataksi : pertanyaan

patala : alam (dunia) di bawah
bumi pertala

patang : empat, berempat; patang
aring : dinding untuk
sekat kamar tengah;
patang atus : empat
ratus; patang ewu :
empat ribu; patang
puluh : empat puluh;
patang yuta : empat juta

patang�n : tempat untuk bangun

patani : 1 petani; 2 tempat tidur

patapan : pertapan

patar : patar, kikir besar

patarana : tempat duduk

patembaya : sayembara


pat�n : pasti, pengakuan; hak
pat�n : atas suatu karya

pater : pemimpin agama
nasrani

path�k : patek, jenis penyakit
kulit

pathet : tinggi rendah nada

pathi : pati, sari

pathok : patok, tongkat tertancap

pathola : cindai sutra halus

pati : pati, mati, meninggal;
pati-pati : terlebih-
lebih; pati bogor :
sekarat, hampir mati;
patibrata :
bertapa, bersemedi;
patigaw� :
bekerja keras; patigeni :
puasa sehari semalam

patibasampir : peningset

patih : patih, wakil

patik : 1 noda; 2 abdi, hamba;
patik-aji: abdi raja,
daulat tuanku; patikbra :
rakyat banyak

patita : jatuh

patitis : titis, tepat, efektif

patra : daun, surat;
patramanggala : nama
tembang gedhe;
patras�li: nama bunga

patrap : sikap, tindakan

patrem : keris kecil

patuh : patuh, taat

patuk : paruh, tatah, pahat

patuku : pembeli

patung : patung, arca

patungkas : pesan, amanat

paturon : tempat tidur

patut : patut, pantas

patuwas : pesan, amanat

paugeran : patokan, ketentuan

paut : sangkut paut, hubungan

pawaka : api

pawana : angin, udara

pawar : kebayan

pawarta : berita, warta

paw�h : pemberian

paw�stri : perempuan, putri

pawira : perwira, gagah

pawitan : modal

pawitra : jernih, suci, bersih

pawiyatan : pendidikan

pawon : dapur

pawong : orang; pawongan :
sosok seseorang; pawong
mitra : sanak famili,
saudara

pawuhan : keranjang sampah,
tempat pembuangan
sampah

pawukon : siklus waktu berdasarkan
wuku

paya : syarat, upaya, ikhtiar

payadan : dalih, berdalih

payah : payah, letih

payang : payang, pukar

payu : laku

payudan : peperangan, medan laga

payudara : payudara

payun : atap rumah

payung : payung; payung agung :
payung besar; payung
b�b�k : tudung lebar dari
daun nyiur; payung
kuning : pengayoman;
payung sungsun :
payung bertingkat

payus : pucat lesi, kurang
bercahaya

pecah : pecah

pecalang : pelopor, polisi desa

pecat : pecat, copot; pecat mati
: berhenti kerja karena
mati

p�c� : buta sebelah, cemeh,
cemer

pec�h : bilis, rejeh matanya

pecel : pecel, jenis bumbu

p�c�l : pecah belah

pec�ran : pelimbahan

pecer�n : pelimbahan

p�ci : peci, topi

pecil : anak katak

pecut : cambuk

pedhang : pedang; pedhang suduk
: pedang yang lurus;
pedhang warangan :
pedang yang terhunus

pedhati : pedati, dokar

pedhaya : perdaya, memperdayakan


pedhes : pedas; pedhes perih :
pedih perih

pedh�t : anak sapi

pedhot : putus, patah

pedhut : awan

pegat : putus, patah; pegat
mati : putus mati;
pegat-pegat : terputus-
putus; pegat urip :
putus hidup

pegawan : begawan

pegel : pegal, payah

pehan : air susu

pejah : mati; pejah kelir :
partikelir, swasta

pekara : perkara

pekatul : bekatul

pek�t : piket, giliran tugas

pek�wuh : segan, serba sulit

pekik : tampan, bagus

peking : peking, bagian dari
gamelan

peksi : burung

pekti : upeti

pelag : baik, cantik, bagus

p�lag : palang penyekat

pelak : anak ikan kakap

p�lan : nama burung

pelana : pelana

p�las : jenis lauk

pelat : papan nama

pelem : mangga

peleng : bundaran hitam di mata

pelit : pelit, tamak

p�log : pelog, laras gamelan

peloh : lemas, lunglai

pelung : nama burung

pelus : ikan palung, sebangsa
lintah

p�lut : pikat, tarik, tawan

p�m�s : pisau kecil/pisau gapit

p�nak : enak, nikmat

p�nakan : keponakan

p�nang : keluarga, kaum,
seketurunan

penapa : mengapa

penat : penat, capai

penatus : kepala prajurit

pencak : tendang, sepak

pencar : menyebar; pencar-
karang : sudah
membuat rumah sendiri,
mandiri, tidak ikut orang
tua

p�nc�ng : miring

penc�t : tekan, pijat

pencu : 1 kepala, limas yang tinggi
(rumah adat); 2 ujung
kerucut

pendhak : berulang

pendhapa : pendapa, balai

pendharat : tali untuk menambatkan
binatang

pendhatos : pedati, dokar

pendh�ga : pemimpin

pendh�k : pendek, rendah

p�ndh�k : pendek

pendhem : pendam, tanam

pendhet : ambil

pendhil : periuk, kendil

pendhita : pendita, resi, begawan

pending : sabuk dari perak

pener : tepat, benar sekali

pen�wu : penewu, pangkat di
kraton

pengaron : belanga besar

p�ngeran : pangeran, putra raja

p�nget : peringatan, saran, nasihat

penggak : cegah, menghalangi

penggang : renggang, rongga

p�ngkal : salah satu perangkat
huruf Jawa

pengker : lampau, lalu, silam

pengki : keranjang sampah

pengkok : tekan

p�ngkolan : tikungan, belokan,
kelokan

p�ngkrang : duduk di tempat tinggi

pengkuh : kuat, kokoh

pengulu : penghulu

p�ni : indah, bagus, cantik

penjalin : penjalin

pental : terlempar, terhempas

pentas : pentas, naik panggung,
tampil

pentasan : pertunjukan, pementasan

pentelung : mentiyung, melengkung

penthang : memegang, memasang

pentheng : tegang

penthung : tongkat, pemukul

pentil : 1 berbuah masih muda; 2
puting susu


penting : penting

penyakit : penyakit

peny�t : tekan

p�ny�t : lempeng, pipih

penyon : memakai penyu

penyu : penyu

penyuk : benjut, luka

pep : lembab

pepak : pepak, lengkap,
sempurna

p�p� : jemur, dipanaskan

peper : tumpul

p�p�r : cebok dengan batu,
membersihkan berat

pepes : lemas, lunglai, tak
berdaya

p�p�s : jenis lauk pauk, pepes

pepet : perangkat huruf Jawa
untuk vokal �u�

p�p�t : tekan, desak

pera : mudah dibagi, tidak
lekat

perak : dekat

p�rak : perak, jenis logam
berwarna putih

perang : perang, bertempur;
perang brubuh :
adegan perang amuk-
amukan; perang
kembang: adegan
perang yang akan terus
berkembang; perang
sabil : perang sabil,
membela agama; perang
tandhing : perang
tanding

p�rang : membagi

peras : peras

perasaan : perasaan

percanten : pembicaraan,
percakapan

percaya : percaya, yakin

perdi : mendidik, merawat,
memelihara dengan baik

perdikan : tanah bebas pajak

perdondi : berselisih, ragu-ragu

perduli : peduli

peri : peri, sebangsa bidadari,
kuntilanak

perih : perih

perjaya : bunuh

perkutut : perkutut, jenis burung

perlak : perlak

perlambang : perlambang, tanda,
simbol

perlawanan : perlawanan

perlaya : kiamat, mati

perlu : perlu

permadani : permadani

permana : permana, sempurna

permati : teliti

persaben : permisi, memberi tahu
kepada, meminta ijin

persandha : persada

persapa : menyapa, memanggil

persekot : uang muka

pers�n : persen

persudi : mencari, berusaha, upaya

pertapan : pertapan

peru : peru, empedu

perut : perut

perwand� : sudah tentu, pasti

perwasa (di-) : dipaksa

p�s : sakit pes, jenis sakit perut

pesa (di-) : dipaksa

pesagi : pesagi, persegi, kotak

pesaja : sederhana, bersahaja

pesan : pesan, amanat

pesat : pesat, amanat

p�s�k : pesek, kurang panjang

peseng : memajang, mengenakan

p�s�r : peser, jumlah uang

pesing : pesing, bau air kencing

pesisir : pesisir, garis pantai

pesiyar : pesiar

p�so : pisau

p�sta : pesta

pesthi : pasti, tentu

pestul : pistol

pesu (di-) : diusahakan dengan
sungguh-sungguh

pesud : lap, bersihkan

petak : petak, gertak, teriak

p�tak : petak

p�tan : mencari ketombe di
rambut

p�tang : menghitung

pet� : petai

peteng : gelap, gulita; peteng
ndhedhet : gelap gulita

pethak : putih

pethat : sisir


pethat : putus, terceraikan
dengan paksa

peth�k : patek, jenis penyakit
kulit

p�th�k : kayu penyangga atap,
nama ikan laut

peth�kol : kuat, gagah, berotot

pethel : rajin, tekun

peth�l : petel, pemotong kayu

p�th�l : lepas, copot

peth�n : peti kecil

peth�r : panas terik

pethit : tinggi, luhur

p�thok : tumpul, majal

pethot (di-) : dibetot

p�thot : biliut, liat

pethuk : ketemu, jumpa,
bersua

petik : petik, ambil, tunai

petinggi : petinggi

petis : petis

petung : jenis bambu

p�tung : berhitung

piandel : kekebalan

pianggep : anggapan, dugaan

piangkah : kehendak, niat

piangkuh : keangkuhan

piatu : tak beribu

picis : picis, uang

pidak : injak

pidana : pidana, hukuman

pidari : istirahat, perhentian

pikrama : kawin, menikah

piksa : periksa, lihat

pikul : pikul

pikun : pikun

pikut : tangkap

pikuwat : penguat, pengokoh

pilah : bagi, kelompok,
golongan

pilakon : cerita, lakon

pilalah : lumayan, remak

pilalan : pilihan, apa-apa yang
dipilih

pilalu : lumayan, lebih baik
dari pada

pilang : nama pohon

pilang-pilang : sudah untung mata

pilapilu : lendir

pilar : pilar, tiang

pilara : penyakit; dipilara :
disakiti

pilaur : mau-mau saja

pilenggahan : kedudukan, jabatan

pileren : istirahat, berhenti

piles (di-) : diinjak, digilas,
dirimbas

pilih : pilih; pilih bobot : tidak
tertandingi; pilih kasih :
membeda-bedakan
kasih sayang; pilih
tandhing : tidak
tertandingi; pilih lalab :
tidak membeda-
bedakan

pilingan : bawah telinga

pilis : pelipis

pilp�n : pulpen, pena

pilungguh : kedudukan, jabatan

pinandhita : dianggap pendita

pinang : pinang

pinangant�n : pengantin

pinara : dibagi

pinarak : dipersilakan duduk

pinarbutan : diperebutkan orang
banyak

pinarek : didekati

pinaremas : diremas

pinarigi : dipasangi tambak,
empang

pinaringan : diberi

pinarsada : disusun, dibuat candi
dianggap kuil

pinarwasa : dipaksa, dibekuk

pinasthi : dipastikan, ditentukan

pinasthika : yang mulia, yang
terutama

pinatik : bertahtakan,
berhiaskan

pincang : pinjang, cacat kaki

pincuk : pincuk, wadah terbuat
dari daun

pindha : seperti, ibarat

pindhah : pindah, bergeser

pindhang : pindang, ikan; pindhang
wutah : punya hajat
yang sudah siap
seluruhnya, tetapi batal
karena suatu sebab

pindho : kedua

pinggahan : alat untuk naik


pinggala : merah tua

pinggan : pinggan

pinggang : pinggang

pinggel : gelang kaki, gelang

pingget : cekung, lekuk,
berbekas

pinggir : pinggir, tepi

pingil : tingkah laku,
kelakuan

pingit : pingit, sembunyi

pingkel : pingkal, terbahak

ping : kali, perkalian

pingseng : pipih hidungnya,
sengau

pinidana : dipidana, dihukum

pinihan : tempat benih, tempat
bibit

piniji : dipilih

pinilala : dimanjakan

pinilara : disakiti,
disengsarakan

pinilaya : dipercaya, diyakinkan

pinilih : dipilih

piniluta : dipikat, dirayu

pinisepuh : orang yang dituakan

pinisilin : jenis obat generik

pinituwa : dianggap tua

pinjal : kutu

pinjeman : pinjaman

pinjungan : kain penutup buah
dada

pinta : minta, mohon

pinten : berapa

pint�n : nama tetumbuhan

pinter : pintar, pandai

pinti : tali, tampar

pintu : pintu; pintu angin:
jendela, ventilasi

pinuju : dituju

pinunjul : lebih, unggul

pinupus : dipasrahkan,
diserahkan

pinurba : dikendalikan, diatur

pinurwa : dimulai

pipi : pipi

pipih : pipih, tipis

pipilaka : semut

pipir : pinggir, tepi

pipis : pipis, kencing

pir : 1 per; 2 buah pir

pira : berapa; pira betahan:
berapa lama tahan;
pirabara, pirangbara :
mestinya lebih baik dari
pada

pirak : berpisah, bercerai

pirang : banyak; pirangbara :
mestinya lebih baik dari
pada

piranti : piranti, adat

pireng : dengar

piring : piring

pirma : belas kasihan

piroga : penyakit

pirsa : pirsa, lihat, tahu

pisaca : cebol, kerdil, kurcaci

pisah : pisah, cerai

pisalin : bersalin

pisan : sekali, satu

pisang : pisang

piser : peluru

pisuh : maki

pisuka : bersuka ria,
bergembira

pisuna : nistaan, celaan

pisungsung : pemberian,
persembahan

pita : pita

pitakon : pertanyaan

pitara : para leluhur (nenek
moyang)

pitawa : keputusan para ahli
agama

pitaya : percaya, yakin

pitedah : petunjuk, penerang,
saran

pitu : tujuh

pituduh : petunjuk

pituhu : menurut, mituhu

pituna : rugi, buntung

pitung : berhitung, perhitungan

pitungan : hitungan

piturut : menurut, patuh

pitutur : nasihat

pituwah : petuah

pituwas : petuah

pituwi, pituwin : lagi, serta, dengan

piweling : amanat, saran, nasihat

piyambak : sendirian, pribadi

piyanten : priyayi, seseorang

piyarsa : pendengar, pemiarsa


piyas : pucat, layu

piyatu : piatu, tak beribu

piyayi : priyayi, bangsawan,
ningrat

plawangan : pintu masuk

pocapan : ucapan, cerita

poci : poci

pocok : hasil potongan pohon

pocong : mayat yang sudah
dikuncir

pocongan : hantu pocong

pocot : copot, lepas, pecat

pocuk : pucuk, puncak

pocung : tembang macapat pocung

podhang : podang, kepodang, jenis
burung

pohan : susu

pojar : ujar

pojok : sudut

pokah : patah

pokol : pukul, tendang, sepak

polah : polah, tingkah, kiprah

polatan : muka, perangai

polong : kacang polong, buah
cengkeh

polor : hati batang

polos : polos, lugu

pon : Pon, hari pasaran

ponakan : kemenakan, keponakan

ponang : si, sang

pondhong : pondong; pondhong
pikul : pondong pikul

pongah : sombong, congkak

pongg� : biji durian

popok : alas kain bayi

pra : pra, sebelum

praba : cahaya, sinar; praba
angkara : matahari;
praba angkara-kara :
matahari; prabakara :
matahari; prabancana :
angin; prabandakara :
matahari; prabanggana
: langit terang tanpa
awan sedikitpun;
prabangkara :
matahari; prabasini :
nama bidadari;
prabaswara : bersinar,
bercahaya terang

prabata : gunung

prabatang : kayu yang roboh

prabawa : wibawa, pengaruh

prab�da : perbedaan

prab�ya : biaya, ongkos

prabot : perabot, alat

prabu : raja

pracadi : percaya, yakin

pracados : percaya, yakin

pracalita : petir, kilat, halilintar

pracandha : ribut, angin topan

pracara : kejahatan

pracaya : percaya, yakin

pracihna : tanda, lambang

pracima : barat

pracoda : cemeti

prada : prada, hias, lapisan

pradan : dilapisi, dihiasi

pradana : pemuka, pemimpin

pradangga : gamelan, bunyi-bunyian;
pradanggapati :
matahari

pradapa : bersemi

pradata : perdata, pengadilan
perdata

pradhah : dermawan, suka menjamu

pradikan : tanah bebas pajak

pradin : selesai

pradipa : terang bercahaya

pradipta : terang, bercahaya,
gemebyar

pradondi : berselisih, bertengkar

praduli : peduli, perhatian

pragak : pohon bercabang

pragalba : buas, garang, harimau

praguwa : besar sekali

prahara : prahara, huru-hara

praharana : senjata, pembinasaan

prahpun : bagaimana

praja : pemerintahan, kerajaan,
istana

prajaka : perjaka, jejaka

prajanji : perjanjian

prajaya : bunuh

praji : bidan, dukun bayi

prajurit : prajurit, tentara

prakampa : gempa bumi

prakara : perkara, soal, masalah

prakarana : bab, bagian

prakasa : perkasa, kuat

prakasita : masyhur, termasyhur,
kenamaan


prakatha : suara gaduh

prakawis : perkara, soal

prakempa : gempa

pralabda : pandai, ahli

pralaga : perang

pralagi : dahulu, masa lampau

pralambang : perlambang, tanda

pralambi : lambang, sindiran

pralampita : perlambang, tanda

pralaya : mati, kiamat

pralebda : pandai, ahli

pral�na, pralina : mati, wafat, gugur

pralina : wafat, gugur

prama : yang terutama

pramada : tidak hati-hati, lengah,
lalai

pramana : awas, waspada

pramanem : sepi, sunyi, senyap

pramati : teliti, awas

prambayun : sulung, pertama

pram�ta : keji, kejam, lalim

pram�ga : perabot, alat
perlengkapan

pram�sthi : yang termulia

pram�swara : raja; pram�swari :
permaisuri

pram�ya : tiada setimbang

pramila : maka, oleh karena itu

pramoda : pemuda, taruna;
pramodya : pemuda,
taruna

pramosadha : ilmu perdukunan

prampang : kering, terasa panas

pramudita : alam semesta

pramugara : pramugara; pramugari :
pramugari

pramukya : pemuka, pemimpin

pramus�sa : alam kedewaan

pramusita : kelapangan hati, luas

prana : hati, nafas

pranada : tikar, lapik, tempat
duduk

pranahara : ilmu, pengetahuan

pranaja : hati, batin, dada

pranakan : keturunan

pranala : hati yang panas, marah

pranama : purnama, bulan bulat
utuh

prananta : mati, wafat, sekarat

pranata : pernata, aturan, norma;
pranatacara : penata
acara, pembawa acara,
master seremoni;
pranatagama :
pemimpin agama, aturan
agama; pranata mangsa :
perhitungan iklim dan
musim; pranatan :
pernata, aturan, norma;
pranataning negara :
undang-undang, hukum,
peraturan, instruksi

pranawa : terang, awas, bijaksana

prand�n� : meskipun demikian

prang : perang; prangwedani :
permadani

prani : nafas, hidup

pranili : panili, bumbu masak

praniti : peniti, peneliti, pengawas

pranji, pranj�n : kandang ayam

prantasan : penyelesaian

prant�an : pesakitan, narapidana

pranti : alat, perkakas

prantos : alat, perkakas

prantunan : penantian, penungguan

praos : perasa

prapal : cuwil, berguguran

prapanca : gelisah, bingung

prapasan : keprasan, potongan

prapatan : simpang empat

prap�n : perapian

praponca : gelisah, bingung

prapta : datang, tiba; prapti :
datang, tiba

praptana : kesanggupan

prasa : perasa

prasaben : berkata kepada, minta
izin

prasada : candi, gedung, istana

prasadu : berkata kepada, meminta
izin

prasaja : sederhana, terus, terang

prasama : bersama-sama, semua

prasamaya : perjanjian, akta
kesepakatan

prasami : sesama

prasanakan : persaudaraan,
kekeluargaan

prasandha : sanggup, sesuai, mufakat

prasanta : bening, hening

prasapa : amanat, pesan, ajaran

prasasat : sebagai, selaku, ibarat


prasasta : terpuji, termashur;
prasasti : prasasti,
piagam

prasasya : indah (baik) sekali

prasetya : prasetia, janji, tekad

prasida : jadi, terjadi, terlaksana

prasoda : candi, gedung, istana

prasta : selesai

prastarana : tilam, kasur

prastawa : waspada, awas, pertanda

prastha : tengkuk, kuduk

prasthi : kehendak, keinginan

prasu : palsu, lancung

prasudi : usaha, upaya, merawat

prasupta : tidur

prasuti : perintah

prata : kemasyhuran

pratala : tanah, bumi; pratali :
peningset, pengikat

pratama : pertama, utama

pratandha : pertanda, lambang

pratangga : matahari;
pratanggakara :
matahari

pratanjana : percaya

pratapa : kewibawaan

pratapa : tapa

pratapan : pertapaan, tempat
bertapa

pratapi : tapa

prat�ken : teken, tanda tangan

prat�la : jelas, terang; prat�lan
: penjelasan,
keterangan

pratelon : pertigaan

pratignya : berjanji

pratikel : gagasan; iguh pratikel :
pemikira, ide, gagasan

pratima : arca, patung

pratinggi : petinggi

pratingkah : tingkah laku, perbuatan

pratingkes : tangkas, pandai

pratipa : angin topan

pratisara : ijazah, surat putusan

pratistha : bertempat tinggal, diam,
duduk

pratita : mashur, termashur

pratitis : tepat, benar, titis

pratiwa : pemimpin ketentaraan,
perwira

pratiwanda : halangan, bahaya,
rintangan

pratiwi : tanah, bumi, pertiwi

pratuwin : lagi, dan, serta

pratyaksa : jelas, tampak, terang

pratyangga : badan, tubuh, senjata

praty�ka : perincian, bagian

prau : perahu, kapal

praupan : wajah, muka

prawan : perawan, gadis; prawan
sunthi : gadis kecil yang
belum haids

prawantu : oleh karena

prawara : berita, warta, kabar

prawasa : siksa, bunuh

prawata : gunung

prawatan : perawatan

praw�da : arah, maksud;
praw�dyarini : bidan,
dukun beranak

prawira : berani; prawiratama :
perwira yang utama

prawita : permulaan, sebab,
berguru

praya : tujuan, maksud;
prayagung : pembesar

prayangan : makhluk halus, lelembut

prayatna : hati-hati, waspada

prayayi : priyayi, bangsawan

prayitna : hati-hati, waspada

prayoga : baik, mulia, utama

prayojana : niat, maksud, kehendak

precil : anak katak

pr�golan : regol, pintu gerbang

prekara : perkara, masalah, soal

prekis : kecil, mungil

prekul : beliung kecil, kapak

prekutut : perkutut, jenis burung

prelu : perlu

premana : premana, jelas, awas

premati : teliti, awas

prenah : tempat, letak

prenjak : burung prenjak

pretana : barisan, prajurit

pr�wangan : makhluk halus yang
diharap bisa membantu
mencari kekayaan

pr�w� : bagaimana

priangga : pribadi

pribumi : pribumi, warga asli

prigel : cekatan, ahli


prigi : mata air, kolam, tambak

prih : perih; prihatin :
prihatin, susah

prika : sana; priki : sini

prikanca : kawan sekerja

priksa : priksa, lihat, tahu

primbon : kitab primbon;
primbetan : primbon

primpen : tersimpan baik-baik

princi : perinci, jelas

pring : bambu

pringga : pribadi

pringgitan : bagian dalam rumah

pripih : antar saudara ipar

pripitan : pelipit, serip, kelim

pripun : bagaimana

priti : senang, suka

priya : pria, lelaki; priyambada
: rayuan, cinta;
priyamitra : saudara
laki-laki; priyangga :
pribadi, sendiri;
priyarana: prajurit

priyayi, priyagung, priyantun :
priyayi, bangsawan

priyoga : nasihat, utama, baik

prunan : kemenakan

prungu : pendengar, telinga

pruwita : berguru, mengabdi

pucuk : puncak

pucung : jenis tembang macapat

pudhak : bunga pandan; pudhak
wangi : bunga pudak
wangi

pudyastuti : puji-pujian, doa, harapan

puger : peraturan, hukum;
pugeran : peraturan,
hukum

puhara : akhirnya, sebab-
sebabnya

puja : puja, doa, harap;
pujabrata: semedi,
berdoa; pujakrama :
penghormatan;
pujamantra: membaca
mantra; pujastawa,
pujastuti : doa, puji;
pujawan : orang yang
suka memuja

pujangga : pujangga

puji : doa, puja, harap

pukul : 1 pukul; 2 jam, waktu;
pukul rata : menganggap
sama, disamakan

pukulun : paduka, engkau

pul : jadi satu

pulang : pulang, kembali

pulas : 1 pulas, nyenyak; 2 pensil
warna

pulasara : aniaya, sengsara

pulasari : tanaman obat

pulastha : selesai, habis

pulawaras : pulasari, tanaman obat

pulen : pulan

puli : puli, jenis bumbu

pulih : pulih, kembali normal

pulo : pulau

puluh (sa-) : sepuluh, 10

pulukan : genggaman

pulung : wahyu, anugerah

pulut : getah yang liat

pumpung : senyampang

pun : sudah, selesai, jangan

punakawan : pengiring

punapa : apakah

punapi : apakah

punas : lunas

puncak : puncak; puncit :
puncak; puncon :
puncak (gunung)

pundhak : pundak, bahu

pundhi : pundi-pundi

pundhong : nama rumput

pundhung : buah pundung

pundhut : ambil, beli

pundi : mana, di mana

pundirangan : bergerak-gerak tak
sopan

punggawa : punggawa, aparat

punggel : potong, putus, patah

punggung : tulang punggung

pungka : lekuk bertekuk

pungkas : akhir, penghabisan

pungkir : mungkir, ingkar

pungkur : belakang, lalu

punglu : pelor, peluru

pungser : pusat, pusar

pungut : pungut, ambil

punika : itu; puniki : ini; puniku:
itu

punjer : pusat, akar pusat, akar
tunjang


punjul : lebih, lebihan

punjung : beri, persembahan

punten : maaf, ampun

punthuk : tanah tinggi

puntir : puntir, pelintir

punuk : benjolan pada punggung
sapi/kerbau/unta

pupak : berganti gigi; pupak
puser : pemotongan tali
pusat

pupu : paha; (di-) : diambil
anak, dipungut; pupon
: anak pungut

pupuh : 1 pukul; 2 kumpulan
bait

pupuk : pupuk; dipupuki :
ditaburi; pupuk
bawang : anak kecil,
anak ingusan

pupur : bedak

pupus : pucuk daun

puput : tamat, putus

pura : pura, kraton, istana;
purantara : istana, pura

purak : biar saja, tak peduli

purana : buku cerita

purba : kekuasaan, wewenang;
purbangkara :
matahari; purba was�sa
: kekuasaan; purba
wis�sa : kekuasaan

purbaya : menepati janji

purih : mencari, mengharap

purisa : cirit, kotoran

purna : selesai, sempurna;
purna bakti : purna
bakti, pensiun; purna
candra : bulan
purnama; purnama,
purnami : bulat penuh;
purna tugas: pensiun

purug : arah dalam perjalanan,
mencari

puruhita : berguru, mengabdi

purun : mau, kehendak, niat

purus : umbi, bagian tiang yang
menancanp di umpak

purusa : lelaki; purusa lingga :
zakar; purusotama :
prajurit pemberani,
prajurit utama

purut : purut, jenis jeruk

purwa : awal; purwaduksina :
asal muasal; purwaganda
: propaganda; purwaka
: pengantar, awal kata;
purwakanthi :
persajakan

pusa : gagal panen

pusak : 1 hapus; 2 pusat yang
ada di ubun-ubun

pusaka : pusaka, warisan, senjata

pusang, puseng : bingung,
kebingungan

pusara : pusara, makam

pusek : bingung, kusut, masai

puseng : bingung, kusut, masai

puser : pusat, pusar

pusing : pusing, mumet

puspa : bunga, kembang;
puspaka : kendaraan;
puspa kajang : nama
ular; puspanjali : nama
tembang gedhe;
puspanyidra : nama
bunga; puspawarsa :
taburan bunga; puspita :
kembang, bunga

pustaka : buku

pusthika : mestika, batu permata
sakti

pusuh : gulungan kapas yang siap
dipintal

pusus : membersihkan beras

putat : nama pohon

put�h : putih

putek : putus asa, hilang akal

puter : putar; puter giling :
putar giling

puthuk : bukit, tanah tinggi

puthul : patah

puthut : anak

putih : putih

putra : putra, anak; putraka :
cucu; putri : perempuan

putu : cucu

putung : patah

putus : putus; putusan :
keputusan

puwan : puan, air susu

puwasa : puasa




R





rabasa : merebut, menyerbu

racak : sama, sejajar

racana : bencana, gangguan

racik : racik, ramu

racun : racun

rada : agak; radan : sedikit
agak; rada-rudu :
bertengkar, berkelahi

rad�n : raden, gelar bangsawan;
radyan : gelar
bangsawan

radi : agak

radin : rata

raditya : matahari

radon : membiak, meluas

radosan : jalan

raga : badan, tubuh; raga
sukma : badan jiwa;
raga wanda :
melepaskan nyawa dari
badan

ragab : serang

ragad : biaya, ongkos

ragah : lahab, rakus

ragaini : bunga ragaini

ragana : kasmaran, jatuh cinta

ragang : kerangka

ragasan : kerangka, tulang
belulang

ragil : bungsu

ragu : ragu, bimbang; ragu-
ragu : ragu-ragu,
bimbang

ragum : tali, sesuai

rah : darah

rahab : rahap, doyan

rahad�n, rahadyan : gelar
bangsawan

raharja : selamat, sejahtera;
rahayu : selamat,
sejahtera; rahajeng :
selamat, sehat

rahuru : huru-hara, kekacauan

rai : muka, wajah; raina
: siang hari

raja : raja; raja amal : harta,
kekayaan; raja brana :
harta, kekayaan; raja
darb� : harta, kekayaan;
raja duw� : harta,
kekayaan; raja kaputran :
pakaian pengantin putra;
raja kaputr�n : pakaian
pengantin putri; raja kaya
: simpanan kekayaan;
raja panganggo : suka
berdandan; raja pati :
pembunuhan massal; raja
patni : permaisuri; raja
p�ni : emas, logam
mulia; raja singa :
penyakit kelamin, syphilis;
raja tatu : luka parah

rajag : bocor banyak sekali

rajah : rajah, tulisan bermantra;
rajah tamah :
keserakahan, keinginan

rajang : mis, potong

rajata : rusak, hancur

rajeg : pagar; rajeg wesi : pagar
besi

rajin : rajin, tekun

rajun : nama tumbuhan

rajungan : sebangsa kepiting

rajut : rajut, anyam

rak : rak

raka : kakak

rakatha : ketam

rak�, raki : pembesar, penguasa
daerah

raket : dekat, akrab; raketan :
dekat sekali, akrab

rakit : rakit; rakitan : rakitan,
karangan

rakmi : batin, tabiat, perangai

rakryan : rakai, penguasa suatu
wilayah

raksa : juga, rawat

raksaka : penjaga, cara menjaga.
penjagaan

raksasa : raksasa; raksasi : raksasa
perempuan

rakta, rekta : merah

rakyan, rakyana : penguasa suatu
wilayah


ram : ranting-ranting kayu
untuk membendung
empang

rama : bapak, ayah

ramak : bapak, ayah

ramal : ramal, duga, tebak

ramat : 1 rahmat, anugrah; 2
sarang labah-labah

rambah : rambah, jamah

rambak : rambak, kulit kering

ramban : memetik sayuran

rambana : dengan giat, sekuat
tenaga

rambang : pangkat, perkalian yang
faktornya sama

rambas : rembas

rambat : rambat, menjulur

rambeh : mengalir

rambon : bau-bauan

rambu : rambu, tanda

rambut : rambut; rambutan
: buah rambutan

ram� : ramai

rames : rames, aduk, campur

rami : rami, jenis tali platuk

ramon : ramuan

rampak : sama tinggi, rampak

rampaka : karangan, susunan

rampal : rompong, tanggal

rampang : kayu melintang pada
pedati

rampas : rampas

rampet : rapat, tutup, buntu

ramping : ramping, langsing

rampung : rampung, selesai

ramu : ramu, racik

ramya : ramai, meriah

rana : kesana

ranangga, rananggana :
peperangan,
pertempuran

rancag : goncang, lekas, praktis

rancakan : ranting-ranting
pepohonan

rancana : rencana

rancang : rancang, rencana

rancari : sedih, haru

randha : janda; randha drengis :
nama padi; randha k�li:
nama corak batikan;
randha kisi : janda
yang punya anak laki-laki;
randha kuning : tanah
keramat; randha maya:
nama corak tenunan;
randha menggala :
nama gendhing; randha
nunut : nama gendhing;
randha royal: jenis
makanan; randha
semaya : nama corak
tenunan; randhat : pelan,
tersendat, tak lancar

randhu : randu, jenis tanaman

ran�h : tiada lagi, sudah habis

rang : 1 tingkatan, pangkat; 2
gatal-gatal dikaki karena
telur cacing

rangah : gigi yang kuat

rangas : rayap, anai-anai

rangdha : janda, baku

rangen : gatal-gatal pada kaki
karena cacing

rangga : nama pangkat pamong
praja

ranggah : beranggah, bercabang-
cabang

rangg�h : kayuh, rangkul, jangkau

rangg�n : rumah panggung yang
tinggi

ranggi : nama pangkat dalam
pamong praja; ranggitan
: nama tumbuhan

ranggon : tempat kera

rangka : rangka, tiang, pengokoh

rangkab : tutup pelana, tenda

rangkad : kawin lari

rangkah : wilayah

rangkang : melata

rangk�n : sajian, hidangan, jamuan

rangkep : rangkap, dobel

rangk�t : rangket

rangkul : peluk

ranjang : ranjang, tempat tidur

ranju : ranjau

ranta : ronta, meronta, sakit hati

rantab : rapi, berjajar

rantan : terurai, terlepas

rantang : rantang

rantas : selesai, rampung

rant� : rantai, terali

ranten : menunggu, menanti


reda : gemar beranak

redana : uang, harta

redhem : redam, dingin, reda, sejuk

ranti : tunggu, nanti

ranu : air, kolam

rapah : ranting yang berkaparan
di tanah

rapak : daun tebu kering

rapaya : ketinggalan

rapet : rapat, sempit

rapi : rapi

rapu : rayu, bujuk

rapuh : rapuh

rara : rara, gelar perempuan,
gadis

rarahan : sampah

raras : indah, nyaman, enak;
raras kawibawan :
menikmati kewibawaan

rar� : anak

rarem : istirahat, damai, tenang

rari : adik

raryan, rarywan : berhenti

rasa : rasa; rasamala: nama
pohon; rasamulya :
rasa mulia; rasana :
indah; rasa pangrasa :
tentang perasaan; rasa-
risi: tidak senang
hatinya; rasa rumangsa
: perasaan tahu diri;
rasatala : dasar bumi

ras� : jenis musang, serigala

raseksa, raseksi : raksasa

rasika : penuh rasa puas,
orgasme

rasmi : keindahan, cahaya,
menyedapkan mata

rasuk : masuk, memakai;
rasukan : busana,
pakaian

raswa : rasa, rahasia, air mani

rat : dunia, jagat

rata : 1 rata; 2 kereta

ratan : jalan

ratangga : roda, kereta

ratap : 1 meratap, berkeluh-
kesah; 2 berjajar,
berderet

rati : bulan; ratih : bulan

ratna : emas, intan

ratri : malam

ratu : raja, ratu

ratum : taruk tebu

ratus : bumbu merokok, dupa

raup : raup, ambil

raut : raut, wajah, muka

rawa : rawa

rawaja : naga, ular

rawan : rawan, berpotensi untuk
perusahaan

rawasa : rusak

rawat : rawat, pelihara, asuh

raw� : rawe, jenis tumbuhan

rawi : rawa rawang, paya;
rawikara: sinar matahari

rawik : compang-camping

rawing : luka-luka, rompei-rompei

rawis : kumis, di-; diiris-iris,
dirajang-rajang

rawit : cabai rawit

rawon : rawon, jenis bumbu

rawuh : datang, hadir

rawun : sawah dedaunan

raya : raya, besar; rayagung :
besar sekali

rayah : rayah, keroyok, rebut

rayap : rayap, jenis hewan
pemakan kayu

rayat : rakyat

rayi : adik

rayung : daerah sekeliling benteng
istana; rayungan :
potongan tebu yang akan
ditanam

rebab : rebab, bagian alat
gamelan

rebah : roboh, jatuh

rebat : rebut, keroyok

rebut : rebut, keroyok; rebut
bener : berebut
kebenaran; rebut cukup :
asal cukup, seperlunya;
rebut dhisik : saling
mendahului; rebut
ducung : berebut
mendahului; rebut
seneng : bersenang-
senang; rebut unggul :
bersaing mutu; rebut
urip: bersaing hidup

reca : arca, patung


redi : gunung, bukit

rega : harta

reged : kotor

regeng : meriah, wibawa

regi : harga

r�gol : gapura, pintu gerbang

regu : regu, kelompok

r�h : memerintah

reja : ramai, meriah

r�j�ng : batu barang
diperbukitan

r�jog : timpang, pincang

r�ka : usaha, upaya; r�kadaya
: daya upaya, usaha

rekasa : sengsara, sulit; rekaos :
sengsara, sulit

reksa : jaga rawat; reksabumi :
menjaga bumi

reksasa : raksasa; reksasi :
raksasa

reksi : jaga, rawat

rekta : putih

rekyana : gelar pejabat kraton

r�ma : rambut

r�mah : tempat, rumah

remak : remuk, hancur; remak
rempu : hancur lebur

rembag : rembug, pembicaraan

rembaka : berkembang

rembaya : perahu kecil, sampan

remben : lambat, pelan

rembeng : genang, rendam

rembug : rembuk, pembicaraan,
musyawarah

rembulan : bulan

rembus : 1 rembes, tembus; 2
kiriman barang beserta
surat tagihan

remen : senang, gembira

rempah : rempah, lauk pauk

rempak : remuk, rusak

rempaka : mengarang, menyusun,
merangkai

rempela : ampela

rempu : remuk, hancur-luluh

remu-remu : menguning, mulai
masak (buah)

remuk : remuk

remus : marah, gigit

rena : senang, gembira

r�na : ibu

rencah : bencah, belah

rencakan : kayu bakar

rencaka : susah, sedih

rencang : sembuh setelah melahiran

r�ncang : kawan, teman; r�ncang
lar� : kawan anak

r�nc�k : kayu bakar, ranting-
ranting

rencem : rendam, benam

r�ncog : pincang, timpang

r�nda : renda-renda

rendheng : musim penghujan

rendhah : rendah

rengat : rayap, anai-anai; renget :
kutu pemakan kertas

rengga : hiasan

renggang : renggang, senggang

renggut : renggut, ambil

rengkah : bengkah

rengkuh : rengkuh, rangkul

rengu : marah, sakit hati

r�ni : perempuan

r�nten : 1 siang; 2 bunga (uang)

r�nt�ng : renteng, jejer

rep : diam, tenang

repa : rayu, bujuk

r�po : jompo, keriput

r�poh : jompo, keriput

r�pot : repot, sibuk

rereb : diam, sunyi

r�r�h : reda, berhenti jabatan

rerem : diam, berhenti

r�r�n : istirahat

reres : benar,betul

resah : resak, gelisah

resak : rusak, hancur

reseh : kotor

resek : kotor karena benda-
benda tak terpakai

resep : senang

resi : pendita, brahmana

resik : bersih

respati : hari Kamis

reta : putih

r�t� : anak buaya

retna : emas, logam mulia

r�wanda : kera

r�wang : teman, pembantu

r�yog : kesenian reog

r�yon : rayon, daerah


ri : 1 adik; 2 hari; 3 di-;
rikala : ketika, pada
saat; ri saksana : lantai,
pada ketika itu

riba : riba

ribed : repot

ribut : ribut, gaduh

ricik : ricik, berguyuran

ridhu : geger, huru-hara

rigen : cekatan, trampil

rigma : rambut

rigol : pintu gerbang

riguh : enggan, segan

rikat : cepat

rikma : rambut

rikuh : segan, sulit

rimang : 1 banjir; 2 melimpah

rimba : rimba, hutan

rimbag : 1 cetakan; 2 bentuk
kata

rimpang : akar yang mengembang

rimuk : rayu, bujuk

rina : siang hari

rina-rina : siang, simpan

rinci : rinci detail

rindhik : pelan, lambat

rin�h : sabar, reda

ringa : kira

ringan : ringan, mudah

ringas : ganas, beringas

ringga : ragu-ragu karena takut

ringgit : 1 mata uang; 2 wayang

ringi : dengar

ringin : pohon beringin

ringkel : hari yang tidak baik
menurut perhitungan

ringkes : ringkas, singkat

ringkih : lemah, tak kuat

ringkuk : ringkuk, badan
melingkar

ringkus : ringkus, tangkap

rini : perempuan, putri

rinjing : wadah dari bambu

rintang : rintang, halangan

rinten : siang hari

rintih : merintih

rintip : berderet-deret

rinto : tidak berdaya karena
sakit

ripta : cipta, buat

ripu : musuh, lawan

ririh : pelan, lamban

riris : gerimis, rintik-rintik

ris : perlahan-lahan, halus

risak : rusak

risang : sang, si

risi : geli, kikuk

risig : bersih, cemerlang

risih : risih, tak enak

ritang : yang

riwa-riwa : malu-malu, pura-pura

riwana wulung : nama pohon

riwayat : riwayat, kisah

riweng : putus asa, hilang akal

riwil : rewel

riwit : cabe rawit

riya : riya, pamer

riyak : dahak

riyaya : hari raya, lebaran

riyin : dulu, dahulu

riyom : rindang, teduh, sejuk

riyuh : riuh, membahana

rob : pasang, banjir,
menggenang

rodha : roda, lingkaran

rodra : buas, marah sekali,
menakutan

roga : badan, tubuh

rogadi : penyakit

rogi : rugi, sakit

rogoh : rogoh, ambil

roh : ruh, arwah; rohani :
ruhani

rohara : prahara, geger

rohot : buruk, rusak

rombak : rombak, ubah, berubah

rombong : rombong; rombongan :
kelompok, grup

ron : daun

ronc� : ronce, untaian, rangkaian

rondha : ronda, jaga

rong : rongga, bolongan ditanah

rong�h : lincah

rongg�ng : penari kesenian ronggeng

rongkob : lebat daunnya

rongkong : kerangka

rono : ke situ

roro : dua

ros : ruas

rosa : kuat, kokoh

rosan : kekuatan

rota : kuda, andong


rotan : rotan

rowa : tidak rapi

rowang : pembantu, kawan

royo : hijau

ru : 1 panah; 2 sakit

rubaya : saya, aku, -ku

rubed : ribet, rumit, sulit

rub�da : halangan, rintangan

rudah : susah, sedih

ruda peksa, ruda pari peksa :
memaksa

rudira : darah

rudita, ruditya : susah, sedih

rugi : rugi

rugol : jatuh, luruh

ruhara : geger, huru-hara

ruhun : dulu, dahulu

ruhur : luhur, tinggi, agung

ruji : jari

rujit : koyak-moyak, sedih,
haru

ruju : bungsu

rujuk : bersatu lagi

rukem : buah-buahan

ruket : roket

rukma, rukmi : emas

rukon : rukun, sehati

ruksa : rusak, buruk, hancur

rukti : rawat, pelihara

rukun : bersatu; rukun gaw� :
kerja bakti

rum : harum, wangi

rumab : sakit demam, kambu

rumah : rumah

rumaos : ( ing.) merasa

rumat : merawat, memelihara

rumeksa : menjaga

rumiyin : dulu, dahulu

rumpak : sumpek, sempit

rumpaka : menyarang

rumpuk : rumpuk, membakar

rumpung : campung, rampung

rumput : rumput

rumuhun : dulu, dahulu

runa : rusak, rintangan

rundha : meronda, berjaga

rundhuk : merunduk

rungg�an : bulir

runggut : rimbun, rindang

rungrum : mabuk cinta

rungseb : sulit dilalui, medannya
sulit

rungseg : ringsek

rungsit : berbahaya, sulit dilalui,
gaib

rungu : dengar

runtik : kecewa, sakit hati; runtik
atin� : sakit hati

runtuh : runtuh, gugur

runtung : runtung, pergi bersama

runtut : runtut, urut

runtyaka : sakit hati, marah

rupa : rupa, bentuk, wujud;
rupa candra : beranjak
bulan; rupa-rupa :
bermacam-macam

rupaka : mengarang

rupi : wajah, rupa; rupini :
cantik, molek, rupawan

ruruh : pelan, kalem

rusak : rusak

rusiya : rahasia

rusuh : rusuh

ruwat : ruwat, membebaskan,
menyucikan








































S

saba : berkunjung

sabab : sebab, karena

saben : tiap-tiap

sabet : sabet, sebat; sabetan :
1 penghasilan
sampingan; 2 cara
memainkan wayang

sabin : sawah

sabit : pisau, sabit

sabrang : seberang, menyeberang

sabuk : sabuk; sabuk cotha :
ikat pinggang; sabuk
wala : ikat pinggang;
sabuk �p�k : ikat
pinggang

sad : enam, keenam

sada : lidi

sadak : perlengkapan makan
sirih

sadali : bintang

sadana : dana, harta

sadara : hormat, rendah hati

sadarga : dugaan, kiraan

sadarpa : berani, gagah

sadaya : semua, segala; sadarum:
(ing.) semua, segala

sad� : jual

sadha : musim yang ke-12

sadhana : dana, harta, uang

sadhang : pohon sebangsa palma

sadhegan : 1 campuran tembakau
rokok; 2 dagu

sadhel : tempat duduk di sepeda

sadh�la : sebentar, sekejab

sadh�ng : pohon sebangsa palma

sadh�ngah : sembarang

sadh�pah : sedepa

sadh�r�k : saudara

sadhiya : sedia, siap

sadho : sebangsa dokar

sadi : dari, agak sedikit

sadpada : capung, kumbang

sadran : upacara adat sadran

sadu : sabar

sadulur : saudara

sadur : sadur, kutip

sadya : niat, kehendak

sa� : baik, bagus

sa�kakapti : seia sekata

sa�kapraya : seia sekata

sa�ngga : sehingga, maka

sa�stu : sebenarnya,
sesungguhnya

saga : saga

sagah : sanggup

sagala : segala, semua

sagara : samudra, laut; saganten :
(ing.) samudra, laut

saged : bisa, dapat

sagelar sapapan : sebarisan

sagnyan : tanda baca dalam huruf
Jawa

sago : sagu

sagotra, sagotrah : sekeluarga

sagu : sagu

saguh : sanggup

saguna : terutama, kemuliaan

sagung : semua

sah : sah, resmi, beres

saha : serta, dan

sahakarya : pertolongan

sahal : seketika itu juga, pada
waktu itu juga

saharsa : suka cita, senang

sahasa : paksaan, dengan pekerja,
dengan berani

sahasika : paksaan, dengan pekerja,
dengan berani

sahasra : seribu (1000)

sahita : hati, perasaan

sahitya : bersama-sama, beserta

sahya : sahaya, saya, hamba

saiki : sekarang, kini

saingga : sehingga, maka

sairib : seperti, kaya

sais : kusir

saiyeg saekapraya : satu tekad, seia
sekata

sajak : sepertinya

sajeg jumbleg : selamanya

sajeng : nira yang direbus

saji, sesaji : sesaji; tudung saji :
penutup makanan; saj�n :
sesajian

sajiwa : sejiwa

sajuga : satu


sak : 1 saku; 2 satu;
saklangkung : lebih-
lebih; sak�suk :
sepagi; sakloron :
berdua; sakw�hning :
oleh karena, oleh sebab;
sakwingi : kemarin

saka : 1 dari; 2 tiang; 3 tahun
Saka; sakakala : tahun
saka; sakatamb� :
dinihari, pagi-pagi sekali

sakabda : tahun Saka

sakadi : sekerja

sakal, sakala : seketika itu

sakala : seketika; sakalaguna :
semua kebajikan

sakalir : semua, segala

sakanti : bersinar, bercahaya

sakareng : sebentar, sekarang

sakat : mulai dari

sakatha : kereta

sak�ca : enak, nikmat

saketi : sejuta

sakelar : saklar

saking : dari

sakit : sakit

sakra : terang

saksana : lekas, segera

saksi : saksi

sakta : gemar, senang akan

sakti : sakti, keramat

saku : saku, kantung

sal : bangsal

sala : sendirian, tunggal

salab : letak, tempat

salaba : belalang

salaga : gaya, tingkah laku

salah : salah; salah cipta :
salah cipta; salah
deleng : salah lihat;
salah �ndah : salah
tingkah, berbuat yang
tidak perlu; salah gaw� :
salah kerja; salah
gem�n : suka
mencampuri urusan
orang lain; salah graita :
salah rasa; salah ilik:
salah lihat; salah kapti :
salah niat, salah tujuan;
salah kardi : salah
kerja; salah karya : salah
kerja; salah kedad�n :
salah kejadian, keliru;
salah mangsa : salah
iklim, salah musim; salah
pandeleng : salah lihat;
salah siji : salah satu;
salah surup : salah tahu;
salah tampa : salah
terima, salah paham;
salah ton(en) : salah
lihat; salah urat : salah
urat, kesleo; salah
w�w�ng : menyeleweng

salak : buah salak

salaka : perak

salaki rabi : suami istri

salalun� : selanjutnya, berikutnya

salang : tali lekar; salang gumun
: terheran-heran; salang
pikulan : pikulan dan tali
lekarnya; salang sebat :
salah sebut, hampir sama;
salang sengguh : salah
tanya; salang siji : salah
satu; salang suduk :
bertikam-tikaman; salang
surup : salah lihat;
salang tunjang :
bertingkah tak sopan

salap : letak, tempat

salapan : tiga puluh enam hari

salawana : berselisih, bertengkar

sal� : jenis sayuran

sal�cun : banyak sekali

salep : salep, obat gosok

saliku : air

salikur : dua puluh satu

salin : salin, ubah; salin
gagasan : ganti gagasan;
salin swara: berubah
bunyi

salingkuh : selingkuh, serong

salinting : segelinting

salintir : segelintir

salira : 1 badan, fisik, jasmani; 2
biawak

salir� : semua, segala

salisih : selisih

salit : dahaga, haus sekali


saloka : seloka; saloka wedhar :
undian, lotre

salong : sebagian

salu : rumah muka, balai-balai

saluku : duduk belunjur

sama : sama; samahita :
kecerdasan, bijaksana;
samakita :
bersamadi,
bersembahyang

samad : berkat, sawab

samadi : semedi

samadya : seukuran,
sekemampuan

samaja : gajah

samak : sampul, kulit

samakta : siap sedia

samana : ketika itu, waktu itu

samang : engkau, kamu

samangk� : sekarang, kini;
samangk�yan :
sembarangan

samanta : semua, semuanya

samantara : sementara

samanya : biasa

samapta : siap sedia, sanggup

samar : samar-samar

samas : empat ratus

samasta : semua, semuanya

samata : nyata, benar, sama

samatra : sedikit

samaya : menunda janji

sambada : mampu

sambah : sembah, menyembah

sambang : jenguk, kunjung;
sambang suwel :
penjahat

sambarana : ceroboh

sambartaka : rusak, kiamat

sambat : mengeluh, berkesah

sambatara : tahun

sambawa : tidak mustahil

samb�ga : keinginan, dambaan

sambegana : tajam ingatan

samb�kala : halangan

samben : setiap, tiap-tiap

samber : 1 sambar; 2 sebangsa
jala; samber nyawa :
sabung nyawa, pandai
berperang; samberan:
ayam; samber lil�n :
kumbang padang;
samber mata : sambar
mata, hewan kecil yang
terbang dan mudah
masuk mata

sambet : sambung, sambut; pinjam

sambi : sambil

sambilan : sambilan

sambit (di-) : dilempar, disebat

sambiwara : sayembara

sambodana : ujar, bicara, perkataan

sambong : sambung

sambrama : penghormatan, sambutan

sambuk : cambuk, cemeti

sambung : sambung

samburat : semburat

sambut : sambut; sambut damel :
bekerja

sam�k : alas perut, makan pagi

samekta : siap sedia, sanggup

samen� : demikian, sekarang

samengko : nanti

sam�pa : sekat, bersanding

sami : sama

samida : kayu bakar

samin : minyak samin

samir : daun pisang penutup
makanan

samirana : angin

samita : sasmita, tanda-tanda

samoda : senang, suka hati

samodana : kata-kata semu

samodra : samudra, laut; samodra
rob: samudra surut

samoha : semua

sampad : tali sandal, selempang
terompak

sampah : sampah

sampak : cepat, rikat

sampaka : lengkap, penuh

sampali : nista, jelek

sampan : sampan, prahu kecil

sampang : pohon sampang

sampar : sampar, tendang

samparan : kaki

samp�ka : tipu daya, muslihat,
cerdik

samper : sampir, sambar

sampet : sudah teratur, cukup

samp�yan : kamu, anda; samp�yan
dalem : paduka


sampil : paha lembu yang
disembelih

sampir : sampir

sampun : sudah

sampur : sampur, selendang tari

sampurna : sempurna, paripurna

sampyan : engkau, tuan, sampean

sampyoh : mati bersama; sampyuh
: mati bersama

samubarang : segala hal,
sembarang; samudaya
: segala, semua
samukawis : segala hal,
semua perkara

samudana : kata-kata semu

samuhita : semedi

samudra : samudra, laut

samuha : perkumpulan,
persidangan

samun : samar, rahasia

samur : samar

samuwa : dengan upacara resmi

samya : sama, sedang

sana : pohon sana

sanadyan : meskipun, walupun

sanajan : meskipun, walaupun

sanak : saudara, sanak famili

sanalika : seketika

sananta : nama bentuk kata

sancaya : nama windu

sand� : urung, batal, sarung,

sand�ha, sand�ya : ragu-ragu,
khawatir

sand�kala : gurat merah di langit
senja

sandhang : sandang, pakaian;
sandhangan : 1
pakaian; 2 tanda baca,
harokat; sandhang law�
: sejenis bangau;
sandhang wlikat :
diselipkan dibawah
ketiak

sandhat : tali pengantar, dekat,
berdamping

sandh�n� : seandainya, seumpama

sandhi : sandi, rahasia

sandhing : dekat, bersanding

sandhung : sandung, terantuk;
sandhung lamur :
daging kerbau di dada;
sandhung watang :
perkara penting yang tak
boleh dilanggar

sandhur : sandur, sejenis seni

sandi : sandi, rahasia; sandi
asma : nama rahasia,
nama yang dirahasiakan;
sandilata : nama
tumbuhan obat;
sandisastra : sastra
sandi; sandiupaya :
sandi rahasia; sandiwara:
sandiwara, drama, teater;
telik sandi : mata-mata,
inteligen

sandika : siap, sedia

sandyakala : gurat merah di langit
senja

san�ga : bersiap, bersedia

san�ngga : sehingga

san�pa : ibarat, peribahasa

san�s : lain

sang : sang, si

sanga : sembilan

sangadi : 1 baginda; 2 sengaja

sangaji : baginda raja

sangan : bilangan sembilan

sangapa : siapa

sangar : hebat, dahsyat,
menakutkan

sangara : mustahil

sangat : sangat, amat

sanget : sangat, amat

sangga : sangga, jinjing; sangga
krama : menjawab
dengan sesuka hati;
sangga langit :
tumbuhan sulur-suluran;
sangga runggi :
halangan, rintangan;
sangga uwang :
bertopang dagu

sanggah : sanggah, sangkal

sanggama : hubungan intim

sanggap : sanggup

sanggar : gingsul

sanggem : janji, kewajiban

sanggi : sangga

sanggit : dramatika, penjiwaan

sanggraha : persediaan, jamuan,
hidangan


sanggrama : perang, berperang

sanggrekan : halangan, rintangan,
aral

sanggul : sanggul, kundai

sanggup : sanggup, bersedia

sanggya : segala, semua

sanghara : rusak, hancur;
sangharakalpa : hari
kehancuran, hari kiamat

sangi : janji, berjanji, nazar

sangit : bau hangit

sangiw�n : dahulu, zaman dahulu

sangka : dari; sangka d�n� :
makanya, oleh karena itu

sangkal : tangkai kapak; sangkal
putung : pijat urat bagi
orang yang patah tulang

sangkala : angka tahun yang
disusun dalam kata-kata
bernilai angka;
candrasangkala:
sangkala yang
berdasarkan pada
perhitungan tahun
bulan; suryasangkala :
angka tahun yang
didasarkan pada
perhitungan tahun
matahari

sangkan : asal, dari; sangkan
paran : asal dan tujuan

sangkar : sangkar, kurungan

sangk� : asal, dari

sangk�ng : asal, dari

sangkep : lengkap

sangk�t : nama tetumbuhan obat

sangk�ta : sengketa, berselisih,
bertengkar

sangkin : makin

sangking : dari

sangkrah : ranting bambu

sangku : panah, bokar, mudam

sangkuh : sangkur, mata sangkur

sangkut : sangkut, libat

sangkya : asal, dari

sangsang : sangga

sangsara : sengsara, kesulitan;
sangsara d�sa : uang
kas desa

sangsaya : semakin

sangu : saku, bekal

sangut : beliung, kampak

saniki : sekarang

saningga : sehingga

saniskara : segala hal, sembarang

sanityasa : senantiasa, selalu

sanja : menengok, menjenguk

sanjang : berkata

sanmata : baik, bening

santa : baik, bening

santak : benda, harta

santan : santan

santana : saudara

santen : santan

santer : keras, cepat

santi : semboyan, motto;
santiaji : petunjuk
pelaksanaan; santika :
mutiara; sesanti :
semboyan, kata mutiara

santosa : sentosa, kuat

santun : sopan

santya : 1 larangan; 2 pujian,
terpuji

sanubari : sanubari, hati

sapa : siapa

sapah : ubi kayu

sapala : sedikit, sepatah kata

sapandurat : sekejap mata, sebentar

sapata : berjanji, bersumpah

sapeket : karib

sap�l� : sepele

sapet : sampai pada

sapi : sapi

sapih : pisah, cerai

sapir : shafir, batu intan

sapit : sepit, penjepit; sapit
urang: taktik dan
strategi perang dengan
membuat susunan barisan
seperti sapit urang

saplak : serupa botol, hampir
sama

saprantu : nama tanaman obat

sapta : tujuh; saptadarma :
tujuh darma, tujuh
pengabdian; saptamarga
: tujuh doktrin

sapu : sapu; sapu udhar :
terurai, terlepas; sapu
dhendha : hukuman;
sapu jagat : merata


ke seluruh jagat; sapu
lebu: pembersihan
total, sweeping; sapu
tangan : sapu tangan

sapucapan : satu cerita, satu
perkataan

sapuluh : sepuluh

sapunika : sekarang, kini

saput : dilimputi, ditutupi;
saput dhengkul :
sampai ke lutut; saput
pranti : selengkapnya
dengan alat-alat; saput
lemah : terang tanah,
mulai remang-remang di
pagi hari

sara : 1 berkaitan dengan; 2
sengsara; sarabasa :
rusak; sarabuta : kusir,
sais; saradula :
harimau; saranangga :
tikus; sarasidya : bunga
tunjung; saraswati :
bidadari Dewi Rarasati;
saraw�di : rahasia;
sarayuda : pesuruh

sarab : nama penyakit anak,
sawan

saraba : sebangsa kijang

saraga : asyik, gemar

sarah : sampah

sarampangan : serampangan

sarana : sarana

sarandu : sekujur, seluruh

sarang : sarang

sarangan : sarangan

saranta : sabar

sarap : sarap, makan pagi

saras : sembuh, waras

sarasa : makna, arti

sarasati : cipta

sarati : pawang gajah

sarawungan : sahabat, kenalan

saraya : bantuan, pertolongan

sardana : kaya

sardula : harimau

sar� : tidur, istirahat

sar�h : sabar, tenang, pelan

sarem : garam

sar�n : darah yang dimasak

sareng : bersama

sarenti : tidak bersama-sama

saresmi : bersenggama

sar�yan : berbaring

sarga : bab, pasal

sari : inti; sari kuning : zat
pewarna kuning dalam
membuat kain batik; sari
kurung : bunga nagasari;
saripati : inti, pati,
saripati; sari wos� :
bunga, nagasari

sarika : ia, orang kepercayaan

sariki : ini, sekarang

sarimbit : sekalian, bersama-sama

sarimpi : serimpi, jenis tali

saring : saring

sarira : badan

saritim : bunga rejasa

sarjana : sarjana, ahli

sarju : setuju, cocok

sarkara : manis, dandanggula

saroja : bunga tunjung

saron : saron, bagian dari
gamelan

sarong : sarung

sarpa : ular

sarta : serta

saru : saru, jorok; saru siku :
tata sila, tata krama

sarujuk : sepakat, setuju

sarung : sarung; sarung kaki :
sarung kaki; sarung
tangan : sarung tangan

saruni : serunai

saruw� : menyapa, menangani

sarwa : serba, semua; sarwa-
sarwi : serba-serbi; sarwi
: serba; sarwya : serba

sarya : bantuan, pertolongan

sasa : kelinci

sasab : tutup, selimut

sasadara : rembulan; sasadhara :
rembulan; sasalancana :
rembulan

sasag : sasak, telusur

sasak : sasak, telusur

sasama, sasami : sesama

sasana : sasana, tempat

sasangka : bulan

sasangkan : bulab-bulanan

sasanti : puji-pujian


sasar-susur : sangat keliru

sasat : seperti

sasati : tunggal kehendak

sasawa : bangkai

sasi : bulan

sasikantha : suryakantha, kaca
pembesar

sasmaka : sinar, cahaya

sasmaya : baik, indah

sasmita : lambang, tanda

sasra : seribu; sasrabahu,
bahusasra: seribu
tangan; sasrawarsa:
milenium, seribu tahun

sasrahan : pemberian,
persembahan

sasrangan : menyerbu dengan cepat

sasrawungan : kenalan, sahabat,
handai taulan

sasti : enam puluh (60)

sastra : sastra, tulisan; sastra
banyu : nama bentuk
keris; sastra cetha :
ajaran luhur; sastra
daksa : ahli ilmu, mahir;
sastra harj�ndra, sastra
j�ndra : ajaran luhur

sastrika : senjata, pedang

sata : tembakau

satak : benda, harta

satata : sesuai dengan aturan,
tertata

sat�ja : cahaya, sinar, pelangi

satemah : akhirnya, akibatnya

sathithik : sedikit

satiti : teliti

satmaka : senyawa, sejiwa

satmata : kasat mata, dapat dilihat

sato : satwa, hewan, binatang

satorasih : terkenal, termasyhur

satriya : satria

satru : musuh; satru
bebuyutan : musuh
turun-temurun; satru
ati: musuh hati; satru
batin : musuh batin

satu : 1 satu; 2 acuan,
cetakan; satu budi :
kebulatan tekad

satuhu : sebenarnya

satus : seratus

satwa : binatang, hewan

satwika : utama, terutama

satya : setia; satyalencana :
lencana/penghargaan
untuk tanda kesetiaan,
pengabdian; satyawada :
memegang teguh kata-
katanya

saudara : saudara

sauga : asal, asalkan

saulon : satu telan

saur : saur, makan akhir; saur
manuk : cerewet, ribut,
banyak suara

sausap : sedikit

saut : disambar, disebut

sawa : ular sawah

sawab : wibawa, pengaruh gaib

sawah : sawah

sawala : menolak, menyanggah

sawan : 1 ketakutan, cemas; 2
jenis penyakit

sawana : menyucikan diri, mandi

sawanan : ketakutan, cemas

sawang : rumah laba-laba

sawangan : pandangan

sawarga : surga

sawarna : 1 satu warna; 2 emas

sawastu : sesungguhnya,
sebenarnya, sebetulnya

sawat : lempar; sawatgata :
hidangan, jaminan

saw� : 25 rupiah

sawed : selempang

saweg : baru, lagi, sedang

saw�ga : siap, sedia

sawegung : semua, segala

sawenang-wenang : sewenang-
wenang

sawer : ular

sawi : tanaman sawi

sawidak : enam puluh (60)

sawiji : satu, bersatu

sawismaya : keran

sawita : mengabdi

sawiyah : 1 sewenang-wenang; 2
anak cicak

sawo : buah sawo; sawo
matang: warna kulit
orang Jawa, coklat muda
seperti buah sawo matang


sawung : jago, ayam jantan;
sawunggaling : ayam
jantan aduan

sawur : sebar, tabur

saya : semakin

sayab : sayap

sayabara : sayembara

sayaga : sudah siap

sayah : payah, letih, capai

sayaka : panah

sayakti : sesungguhnya,
sebetulnya

sayana : tempat istirahat, tempat
tinggal

sayang : 1 sayang; 2 tukang
tembaga

sayarda : bertambah sangat

sayekti : sungguh, benar;
sayektos : sungguh,
benar

sayem : ayem, senang, bahagia

sayembara : sayembara

sayogya : sebaiknya

sayub : basi

sayuk : rukun, bersatu

sayur : sayuran

s�ba : menghadap, hadir

s�bak : sibak, belah, pecah

sebandar : syahbandar

sebar : sebar, tebar, tabur

sebawa : wibawa, pengaruh

sebda : sabda, kata

sebel : sebal, kecewa, tak rela

sebit : sabit, lempar; sebit
runting: rusak

secang : pohon secang (bahan
cat warna merah)

seda : cipta, sabda, firman

s�da : mati, meninggal

sedaya : semua, segala;
sedanten, sedarum :
(ing.) semua, segala

sedhah : sirih, kinang; sedhahan
: 1 suruhan; 2 utusan

sedhakep : sedekap

sedheku : duduk bersila

sedh�la : sebentar

sedheng : muat; sedhengan :
cukupan, sedang-sedang

sedh�ngah : semua, segala,
sembarang

sedhep : sedhap; sedhep malem :
bunga sedap malam

sedh�r�k : saudara

sedhih : sedih, susah

sedhiya : sedia, siap

sedhuh : aduk

sedulur : saudara

sedya : niat, kehendak, keinginan

sega : nasi; sega kebuli : nasi
bercampur daging; sega
golong : nasi dibulat-
bulat; sega lutut : nasi
dicampur ketan; sega
mas : nasi kuning; sega
penak : nasi pulan; sega
pondhoh : bubur jagung;
sega thiwul : nasi thiwul,
nasi dari ketela

seganu : kemarin dulu

segara : samudra, laut; seganten:
(ing.) samudra, laut

segawon : anjing, serigala

segung : semua, segala

s�hat : sehat

seja, sedya : sengaja, tuju, yang dituju

sejati : sejati

sekar : kembang, tembang; sekar
kedhaton : bunga istana,
putri raja; sekar mayang
: bunga mayang

sekati : sekali

sekawan : empat (4)

sekeb : sekap

sek�ca : enak, nikmat

sek�ci : sekoci, perahu kecil

sekedhap : sebentar

sekedhik : sedikit

sekoci : perahu kecil

sekong : serabut akar

seksi : seksi, bagian

sekti : sakti

sekul : nasi

sekung : selabut, akar enau

sela : waktu luang, tempat
luang

selak : lekas, cepat-cepat

selan : sisipan, tempat yang
luang

selang : pipa plastik; selang sebat
: pinjam nama; selang
gumun : mudah kagum;


selang seling: selang-
seling, warna-warni;
selang silih :
meminjam apa-apa;
selang surup : keliru,
salah

selangkung : dua puluh lima, 25;

selapan : tiga puluh lima hari

selarik : selarik, sebaris

selasih : bunga selasih

seling : seling; seling surup :
keliru, salah

selip : mogok, terselip

selir : selir

s�log : sebangsa ubi hutan

selok : pisau raut

selon : tabung tempat menaruh
rempah-rempah

selop : selop

selot : semakin

selup : selop

selur : berduyun-duyun

selut : pembungkus rangka

sema : kuburan, perkuburan

semada : sedikit, agak

semadi : semedi, bertapa

s�mah : istri

semana : segitu

semandan : sedikit, agak

semandi : dibanding dengan

semangat : semangat, motivasi

semanger : baik, indah, bagus

semanggi : semanggi, jenis
tumbuhan

semanten : demikian, begitu, segitu

semaput : pingsan

semat : derajat, pangkat

sembada : mampu

sembaga : mashur, mujur benar

sembagi : kain cita, cita

sembah : sembah; sembah bekti
: sembah bekti; sembah
sungkem : sembah
sungkem; sembahyang
: sembahyang, sholat

sembarangan : sembarangan,
semaunya

sembari : sembari, sambil

sembawa : harimau

semb�r l�w�r : mudah bosan

sembet : sambung

sembir : rabit, koyak

semboja : samboja, jenis bunga

sembok : ibu, simbole

s�mbong : kain seperti dodot bagi
wanita istana

sembrama : penghormatan, sambutan

sembrana : sembrono, ceroboh

sembrani : berani; kuda sembrani :
kuda tunggangan dewa

sembuh : sembuh, waras

sembung : kayu sambung

sembur : sembur

semburat : menciprat, bersirat

sem�di : semedi, tapa

semekta : siap, sedia

semendhi : semedi, bertapa

semen� : istirahat

semengko : sekarang, kini

semerep : melihat, mengetahui

semi : bersemi, tumbuh

semil : sedikit sekali

semilih : banyak pilihan

semingi : berbaring dengan badan
dan kepala lebih tinggi

semir : semir

semita : sasmita, lambang, tanda

semono : segitu, itu

sempal : sempal, lepas

sempana : sempana, macam bentuk
keris

semprul : tembakau kasar

semu : 1 semu; 2 agak

semur : semur, jenis masakan

semut : semut; semut gatel :
semut gatal

s�na : kuat, gagah; s�napati :
pemimpin perang, jendral

senajan : meskipun, walaupun

sendari : gadis cantik

sendawa : sejenis burung layang-
layang

sendhal : tarik; sendhal mayang :
pencabut nyawa

sendhang : sendang, kolam, mata air

sendheng : tali busur

sendhul : tatap, sendal

sendika : setuju, cocok

seneng : senang

sen�ngga : jikalau, seumpama

sen�njong, seninjong : campur-aduk

sengadi : dalih, berdalih


sengados : dalih, berdalih

sengaja : sengaja

sengak : bau menusuk hidung

sengap : bentak

sengara : mustahil, tak mungkin

seng�ng� : matahari

s�ngga : sehingga, sampai, seperti

senggan�n : nama gamelan

senggang : senggang, renggang

senggata : hidangan, suguhan

sengguh : angkuh, tinggi hati

senggung : sebangsa musang yang
punya senjata kentut
yang baunya luar biasa

senggutru : bakal capung (masih
dalam air)

sengir : bau anyir

sengit : sengit, benci

sengka : asal, dari

sengkala : bilangan tahun berupa
sandi

sengkalang : lingkar roda

sengkan : asal, dari

sengkang : kosong

sengkel : sedih, susah

sengkelat : memasang,
mengenakan; sengkelit :
membawa keris dengan
diselipkan di pinggang

sengker : pingit, simpan

sengsem : terpikat, tertarik

seni : kesenian, keindahan

senik : bakul

seninjong : campur aduk, gado-gado

senjata : senjata; senjata
pitulung : senjata
penolong

sentak : bentak

sentani : saudara, famili

sentheng : tali yang direntang

senthir : lampu

senthot : berotot, kuat

sentika : pandai olah senjata
dalam perang

sentolo : tonggak, galangan
perahu

sentosa : sentosa, kuat, kokoh

sentul : nama pohon buah

senuk : senuk, tapir

sepa : tawar, tak berasa

sepada : 1 sepeda; 2 awas, luas
pada

sepah : sepah, ampas

sepala : sedikit

sepana : nama bentuk keris

sepang : sepang, nama pohon
(bahan cat merah)

sepat : sepat, jenis ikan

sepata : berjanji, berujar

sepen : sepi

seper : singgah istirahat

sepet : 1 sepit, pahit; 2 sabut
kelapa; sepet madu :
manis sekali

sepi : sepi, sunyi

septa : tujuh

sepura : maaf, ampun

serat : tulis, surat

serwa : serba, semua

s�ta : putih

setal : kandang kuda

setengah : �, separo; setengah
tuwuh : setengah matang

s�tra : padang, lapangan

setr�n : sawah, ladang yang diairi

setri : istri, perempuan

setu : sabtu

setuju : setuju, sepakat

setunggal, setunggil : satu, tunggal

setya : setia

s�waka : menghadap

s�wu : seribu

sida : jadi, berhasil; sida
wurung : batal, gagal;
sidaguri : seleguri;
sidarsi : pendita yang
mulia; sidawayah : nama
pohon

sidheku : duduk tegap tangan
bersedekap di meja

sidhem : sunyi, senyap; sidhem
premanem : sunyi,
hening

sidi : sempurna, bulat

sidik : benar

sidikara : dipupu, dikenakan
mantra

sigar : pecah, belah; sigar
semangka : belah dua
sama persis


sigeg : berhenti; sigeg wacana
: berhenti bercerita

sigi : ujung tenunan

sigit : cakap, tampan

sigra : segera

sigrak : semangat

sih : sih; asih : kasih, cinta

siji : satu

sika : ujung, cula, gombak

sikara : menganiaya, menyiksa;
gendhak sikara : aniaya

sikarini : nama tembang gedhe

sikep : siap, sedia, sikap

siki : satu, merak,burung
merak

siksa : siksa

sila : 1 dasar; 2 duduk
bersila; silakrama:
menikah, kawin;
silaning akrama :
menikah, kawin; siladri :
gunung batu

silah : pecah, kelompok

silang : silang

silat : silat

silih : saling; silih asih :
berkasih-kasihan

siling : dituang

siluman : siluman

sima : macam, harimau

simah : istri

simbah : kakek, nenek

simbar : rambut di dada

simbok : ibu

simpen : simpan

simping : jajar, sunting

simpir : simpir

sinar : sinar, cahaya

sinaraw�di (sedulur -) : sahabat
karib

sinartan : disertai

sinatriya : dianggap sebagai ksatria

sinau : belajar

sindap : ketombe

sindh�n : sinden, penyanyi
tembang

sindhung riwut : angin besar

sindhutan : petani

sindikara : dipuja, puji

sindir : sindir

sindu upaka : air, sungai

sindur : 1 merah muda; 2 tandak

sindura : merah muda

singa : singa; singabarong :
pertunjukan tari
tradisional cina;
singanegara : algojo
kerajaan, pemenggal
kepala

singat : tanduk

singha : singa; singhasana :
singgasana; narasingha :
singgasana raja

singid : rahasia, sembunyi,
misterius

singkrih : disingkiri

singkur : belakang, dibelakang

singlar : belah, pecah

singset : erat, kuat

singub : sempit, pengap

singunen : cemas, kuatir

sinidikara : dicipta, dipuja

sinjang : pakaian, jarik

sinom : 1 daun asam muda; 2
tembang sinom; sinoman :
pelayan pemuda

sinta : 1 terpuji; 2 nama wuku
yang pertama

sinten : siapa

sintru : sunyi

sinuba-suba : dihormati

sinudarsana : diteladani, dicontoh

sinuhun : yang dijunjung, yang
dimuliakan

sinukarta : dimuliakan, dihormati

sinungan : kedapatan

sinungga-sungga : dijunjung-junjung

sinuwun : yang dijunjung, yang
dimuliakan

sipat : 1 sifat; 2 benang yang
dicelup warna untuk
menggaris kayu; sipat
kandel : pusaka,
kesaktian; sipat kuping :
cepat sekali; sipat wong :
sifat manusia

sira : kamu, engkau

sirah : kepala

siram : 1 sinar; 2 mandi

sirap : sirap, genting papan

sirep : tidur, diam; sirep
bocah; : jam tidur anak


(� jam 20.00); sirep
jalma : jam0)

sirih : suruh, sirih

sirna : sirna, hilang

siru : suatu

sisih : sebelah, sis, bagian

sisik : sisik; sisik melik :
tanda-tanda untuk
membantu pelacakan
suatu kasus

sisil : dikupas dengan mulut;
sisilan : kupasan

siswa : siswa, murid

sisya : siswa, murid

sita : 1 sita, ambil; 2 baik,
bagus; sitakara : dipuja,
dicipta; sitangsu :
bulan; sitaresmi : bulan

siti : tanah, bumi; siti
hinggil, sitinggil
: tanah/tempat yang
ditinggikan untuk balai
penghadapan; siti payah
: rezeki, penghidupan;
tedhak siti: upacara
turun tanah untuk bayi

siwa : uwa, kakaknya ayah/ibu

siwakan : kolam ikan

siwalan : pohon rontal, lontar

siwamba : air penghidupan

siwi : anak

siya : menyengsarakan,
menganiaya, sia-sia

siyaga : siaga, siap

siyos : menjadi, jadi

siyub : rindang, sejuk

slaka : 1 perak; 2 seloka, syair;
slaka wedhar : syair
bebas

slambu : kelambu, tirai, sekat kain

slamet : selamat, aman

slangsang : tempat bunga (sirih,
dsb.)

slasih : bunga selasih

sl�ndhang : selendang

sl�ndro : slendro, laras musik
gamelan

slenthem : slentem, jenis alat musik

slepa : tempat sirih

slep�n : tempat tembakau

slepi : wadah tembakau

slintru : sunyi, tampak puaka

tidur manusia (� jam 22.0slira : badan, anda; slira-sliri :
mondar-mandir

sloka : seloka

slompr�t : selompret

slop : slop, sandal

slumpring : kulit bambu

smara : asmara, cinta;
smaradana : tembang
asmarandana

smita : tanda, lambang, sasmita

sobita : indah sekali

sodhok : tekan, desak

soga : warna merah untuk batik

sogat : jamuan, hidangan

sogata : jamuan, hidangan


sog�l : padi yang lekas berbuah

sogok : sogok, suap

sogolan : taruk, tunas

sojah : pembicaraan

sojar : kata-kata

sok : 1 tumpah; 2 kadang-
kadang

soka : suka, gembira

soklat : coklat

sokong : sokong, dukung

sol : sol

solah : tingkah laku; solah bawa
: tingkah laku, tabiat;
solah tenaga :
mengeluarkan tenaga;
solah tingkah : tingkah
laku

sol�d : oles, sudip

solo : solo, enggan, segan

solor : 1 sukur; 2 akar tunjang

solot : sulut, nyala

solung : sulung

som : berjalan dengan langkah-
langkah panjang

soma : 1 bulan; 2 hari senin

somah : keluarga, istri

somb�ng : rabit, robek, sobek

sombong : sombong, congkak

somp�l : rompes, gompel

somp�t : sumpet, tertutup

sompit : siput, kecil kece

sompok : lemas, habis tenaga

sona : anjing

sondher : tanpa


sondh�r : sebai untuk menari

sondhol : sundul, tatap

sondhong : galah yang ujungnya
diberi bakul untuk
menjolak buah

song : geronggang, tua, relung

songa : sembilan

songar : sombong, congkak

songkok : peci, mahkota

songkop : galak yang ujungnya
diberi bakul untuk
penjolok bambu

songkro : 1 gerobak dorong; 2
sudah renta, rusak

songol : songol, pemarah

songot : tegap, cegak

songsong : songsong, payung

sontak : hancur, remuk

sonten : sore, petang

sontong : serotong

sonya : sepi, sunyi

sonyaruri : senyap, sunyi, sepi

sopal : cincin hiasan tombak

sopan : sopan

sopana : tangga, tumpuan,
lantaran

sor : bawah, rendah

sora : keras

sorah : amanat, ajaran

sor� : sore, petang

sor�ng : kuat; sor�ngpati :
prajurit yang gagah
berani, panglima perang

sori : maaf, ampun

sorog : anak kunci

soroh : serah, pasrah, beri

sorok : dorong, dukung

sorot : cahaya, sinar

soso : kasar, gagap

sosog : anyaman bambu diujung
galak untuk menjalak
buah

sosoh : lembut

sosol : gagap, menganggap,
kasar

sosor : makan langsung dengan
mulut

sosoran : tempat untuk menyosor

sosot : bentukan, makian

sot : kutuk, maki

sotya : hiasan, emas

sowak : rusak, robek

sowan : menghadap

sowang : sendiri; sowangan :
sendirian; sowang-
sowang : sendiri-sendiri

srabat : dua penangkal

srab�dan : keinginan, kegemaran
yang buruk

srah : serah, pasrah; srah-
srahan : pemberian,
persembahan,
menyerahkan

srakah : 1 serakah, loba, tamak; 2
uang ongkos pernikahan
dari pihak laki-laki yang
diserahkan kepada pihak
perempuan

srama : asrama

srambi : serambi

srambu : kelambu

srampad : sengkelit

srana : sarana, usaha, usada

srandhal : sandal

srandhul : jenis pertunjukan rakyat

sranta : sabar

sranthal : jalan cepat

sranthil : bergantungan, tak teratur

sranti, srant�n : sabar

srapat : sekejab

srasah : lapisan, saluran, dasar,
lantai

srat : serat, tulis

srati : 1 pawang gajah; 2 (di-ni)
: dilayani dengan baik

sraton : buas, pemarah

srawa : suara

srawana : musim yang pertama

srawung : pergaulan, hubungan
sosial

sraya : bantuan, pertolongan

sreba : serba, semua

sreban : serban, surban

srebat : serbat

sreb�t : lap, kain pembersih

sreda : percaya, sudi

sredu : setuju

sreg : pas, cocok

sregep : rajin, tekun

sr�i : iri, dengki

sr�kal : menjegal

srempal : sempal, patah, putus


sr�mpang : selempang, serampang

sr�mp�d : serempet, menyenggol

srempeng : kerja keras cepat

sremplah : bergantungan hampir
patah

sreng : keras, tegang

srengen : marah, murka

sreng�ng� : matahari

srenggala : ujung, pucak, tanduk

srenggi : gunung, lembu

srengkara : kerusakan, kerusuhan

srenteg : keinginan kuat, maksud

srenti : tidak serempah

srep : sejuk

srepan : 1 pendinginan; 2
pengetahuan

srepegan : cepat, lekas

sr�p�t : serempet, senggolan

sr�s�h : manis tutur katanya

sresep : meresap, masuk

sr�w�h : tampak mengalir di
sana-sini

sri : cemerlang; sribombok :
sribombok, jenis burung;
sridanta, srigadhing :
bunga srigading;
srigunggu : nama
tanaman; srigunting
: srigunting, jenis
burung; srikata : bunga
srikaya; srikawin : mas
kawin, mahar; srigak
: tangkas; srilara :
bangkai mayat yang
tergeletak di seberang
tempat; srimala : sangat
indah; srimanganti :
jenis gedung dikraton;
srinata : tembang sinom;
srisakit : bangkai mayat
yang tergeletak di
sembarang tempat

sriging : tangkas

srimbit : serimbit, berduaan

srimpak : ambang pintu

srimpi : srimpi, jenis tarian

srindhitan : burung serindit

sring : sering, kerap

sringah : terang, cerah, senang

srinthil : tahi kambing/
kelinci/domba

sripah : bela sungkawa, berduka

sriping : criping, keripik

srisig : pagar dinding

sriti : sriti, jenis burung

sriya : makmur, sejahtera

sru : seru, sengit

srumbung : agar tanaman

srundh�ng : serundeng, jenis lauk

srunggan : sistem tumpang sari

sruni : 1 seruni, melati; 2
seruling

sruti : hemat

srutu : cerutu

sruwa : dengki, iri hati

sruwag : bolong, lubang

sruwal : bertumpukan tak teratur

sruw� : lama

sruw�k : lubang

sruweng : bolongan bundar

suba : sopan, santun

subada : kukuh, kokoh, kuat

subaga : masker, untung, bagus

subagya : bahagia, untung sekali

subakti, subaktya : berbakti

subal : jejal, campuran

subasita : sopan santun, tatakrama

subuh : subuh

subur : subu, makmur

suci : suci, bersih

suda : berkurang, susut

sudagar : saudagar, pedagang

sudama : dermawan, murah hati

sudana : dermawan

sudara : saudara; sudaraw�di :
sahabat karib

sudarma : bapak

sudarsana : contoh, teladan

sudha : susut, berkurang

sudhah : bedah, pecah

sudhang : tabung/perian, bambu

sudh�t : bedah, pecah, coblos

sudhi : sejenis basung

sudhing : tidak sudi, enggan

sudhiya : bersedia, siap

sudhung : kandang rumah

sudi : sudi, mau

sudibya : mulia, terhormat, sakti

suding : tunjuk, penunjuk

sudira : berani, gagah;
sudiradraka : nama
tembang gedhe


sudra : bawah, rendah, hina

suduk : coblos, tusuk; suduk
jiwa : bunuh diri;
suduk maru : pisau
bermata dua; suduk
slira : bunuh diri

sugal : ugal-ugalan, kasar

sugata : jamuan, hidangan

sug�h : kaya

sugeng : selamat

sugih : kaya; sugih bala :
banyak kawan

sugoh : suguh, hidangan

sugreng : puaka, mukertasyam

sugri : semua, seluruh

sugu : alat pertukangan untuk
menghaluskan kayu

suguh : suguh, hidangan

suh : simpati

suhun : minta, mohon

sujalma, sujanma : manusia, orang

sujana : orang pintar, ahli

suj�n : tusukan

suji : tikam, tusuk saji

suka : suka, gembira, senang;
suka lila : sukarela

sukan : permainan

sukara : babi hutan

sukarsa : niat yang baik, keinginan
mulia

sukarta : pekerjaan yang baik

sukci : suci, bersih

suker : kotor

sukerta : bermasalah

suket : rumput

sukla : putih, bersih

sukma : sukma, roh

sukmana : ruh, nyawa

sukra : hari jum�at

sukreta : bermasalah

suksma : suksma, roh

suku : kaki

sukun : sukun, jenis buah

suk un : sebangsa timun

sukup : penuh sesak

sula : tombak, senjata tajam

sulah : tingkah laku

sulak : sulak, pembersih

sulaksana : pilihan, lebih, cemerlang

sulam : sulam, tambal

sulang : tunas tebu yang kedua

sulap : sulap

sulaya : bertengkar

sulek : sesak, sempit

suligi : seligi

sulih : wakil, ganti

suling : suling

sulistya : indah, antik

sulit : sulit

suluh : suluh, terang

suluk : suluk, suara indah

sulung : sulung

sulur : sulur, mengulur,
merambat

suma : bunga

sumadhiya : sedia, siap

sumadi : semedi, bertapa

sumaguh : sanggup, siap

sumahab : tampak menggerombol
banyak

sumaji : sudah disediakan, tersedia

sumakawis : segala hal, semua
persoalan

sumak�yan : angkuh, sangar, payah

sumanak : ramah, akrab

sumanasa : nama bunga

sumandhing : bersanding,
berdekatan

sumangga : mempersilahkan, silakan

sumanta : bicara, pertimbangan

sumantali : pawang gajah

sumapala : rendah hati

sumaput : pingsan

sumar : semerbah, merata

sumarah : pasrahm menyerah

sumar� : 1 tidur; 2 meninggal

sumarsana : bunga cempaka

sumawah : bersawah, bercocok
tatam

sumawana : dan, serta

sumaya : berjanji, menyanggupi

sumba : kesumba

sumbaga : mashur, termashur

sumbalinga : terlaksana, dapat
dipegang kata-katanya

sumbang : sumbang; sumbang
surung : dorongan,
dukungan

sumbar : sumbar, bicara keras

sumbat : sumbat, tutup

sumber : sumber


sumbit : galah bercabang untuk
menjolok buah

sumbon : bahan untuk sumbu

sumbu : sumbu

sumbul : bakul tertutup, tempat
seperti bakul untuk
upacara

sumbung : sombong, congkak

sumbut : cocok, sesuai

sum�h : ramah, murah senyum

sumelang : was-was, kuatir

sum�l�h : pasrah, menyerah

sumeni : istirahat

sumerep : mengetahui, melihat

sumet : menyalakan, menyulut

sumpah : sumpah, janji

sumpek : sempit, berdesakan

sumpel : ganjal

sumpena : bermimpi

sumpet : sumpet, sumbat

sumpil : siput kecil

sumping : sumping

sumpit : kembal, tempat rokok

sumrah : segar, nyaman

sumringah : cerah

sumuk : panas, sumuk

sumung : demam, panas

sumunu : beranak, berkembang

sumur : sumur; sumur
gumuling : terusan air
dalam tanah

sumurup : mengetahui, melihat

sumyah : senang, kenyang, ceria

sun : 1 cium; 2 ingsun, saya

sunar : sinar, cahaya

sundari : perempuan yang cantik

sundawa : sundawa

sundek : sempit sesak

sundel : pelacur; sundel laut
: kuda laut; sundel
bolong : nama hantu

sundep : sundep, jenis hama

sundha : dua kali; sundha
mandha : permainan
anak

sundhang : tanduk, sronggot

sundhul : sundul, tatap; sundhul
langit : tinggi sekali

sundhung : pikulan rumput

sunduk : tusuk

sung : beri, persembahan

sunga : benang sutra

sungapan : kuala, muara

sungar : bermegah-megah

sungga : ranjau

sunggal : serakah

sunggan : ranjau

sunggar : sisir, gingsul

sunggata : jamuan, hidangan

sunggi : sunggi, junjung

sungging : sungging, tatah

sungkan : sungkan, segan

sungkawa : sedih, duka

sungkem : sungkem, berbakti

sunglon : teluk

sungsang : saling silang

sungsum : sumsum

sungsung : pemberian, persembahan

sungu : tanduk

sungut : sangat, rambut

suntak : tumpah, jatuh

sunthi : gadis kecil; prawan
sunthi : gadis remaja
yang belum haids

sunting : sunting, pilih

suntrut : sedih, muram

sunu : anak

sunya : sepi, sunyi; sunyaruri :
sunyi senyap, sepi

sunyata : benar, sungguh

supada : binatang buas

supadi : supaya, agar

supadya : supaya, agar

supak : sesak, sempit

supaos : supaya, agar

supata : berjanji, maki

supatni : indah, cantik

supaya : supaya, agar; supados:
supaya, agar

sup� : lupa, alpa

supena : mimpi

supit : supit, jepit; supit urang :
strategi perang dengan
mengatur barisan
membentuk supit udang

supraba : cahaya indah

supranata : aturan yang baik

suprand�n� : meskipun demikian

suprih : harapan

sura : berani; suraduhita :
bidadari; suragana : para
dewa; suralaya, suraloka


: tempat para dewa;
suranata : raja dewa;
suranggakara : berani
sekali, sangat berani;
suranggana : bidadari;
surapada : keinderaan,
kahyangan; surapana:
minuman keras;
surapati: raja dewa;
surapsara : raja
bidadara; surapsari :
ratu bidadari; sur�ndra :
raja dewa; sur�ngpati
: 1 raja dewa; 2 nama
keris; sur�ngrana :
berani, pemberani;
surawadu: bidadari

suraga : bantal

surak : sorak, ramai

surakah : serakah, tamak, loba

suraksa : menjaga, menguasai

surambi : serambi

surasa : makna, arti; suraos :
(ng.) makna, arti

surastri : bidadari

surat : surat

surata : keberanian

surem : suram, gelap

sur�n : pohon durian

suretna : emas, logam mulia

surga : surga

suri : 1 sisir rapat; 2 teladan

surjan : jenis gaya baju

suroh : suruh, sirih

surtanah : doa selamatan pada
orang yang meninggal
dunia

surti : hemat-hemat, cermat

suru : suru, sendok daun

surud : surut

suruh : sirih

surung : dorong

surup : melihat, petang hari

surya : surya, matahari;
suryakantha : kaca
pembesar

susah : susah, sedih

susetya : kesetiaan

susila : kesopanan, tata krama

susra : terkenal, kondang

susrasa : patuh

susrawa : masyur, terkenal

susu : susu

susuh : sarang

susuhunan : junjungan

susuk : 1 susuk; 2 uang
kembalian; susuk
kondh� : tusuk sanggul

susun : susun

susung : songsong, menyongsong

susup : masuk, menyisip

susur : tembakau susur

susut : berkurang

suta : anak

sutapa : semedi, bertapa

sut�ja : pelangi, cahaya, sinar

suthik : menolak, tak mau

suthing : enggan, segan

suthup : balut

sutikna : jeli, cermat; sutiksna :
jeli, cermat

sutra : sutera

sutrepta : senang, puas sekali

suwa : segar (untuk kalam)

suwadi : sesungguhnya, sewajarnya

suwak : robek, sobek

suwal : celana pendek

suwala : menolak, tak sanggup;
suwalapatra : surat

suwan : sowan, menghadap

suwanda : badan, tubuh;
suwandagni : matahari

suwangan : muara, kuala

suwap : suap, uang sogokan

suwara : suara, bunyi; suwanten :
suara, bunyi; suwaos :
suara, bunyi

suwarga : surga

suwari : kasuari (nama burung)

suwarna : emas; suwarna dwipa :
pulau Sumatra

suwasa : emas

suwau : tadi, dahulu

suwawa : ayo, mari

suw� : lama

suw�da : jari

suweg : nama tumbuhan

suweng : subang, kosong

suwidak : enam puluh

suwing : tergiang-ngiang di telinga

suwingya : cerdas, bijaksana

suwita : mengabdi, berguru


suwiwi : sayap

suwuk : berhenti

suwul : pasak besi pada beliung

suwun : 1 minta, mohon; 2
terima kasih

suwung : kosong, hampa

suwur : warta, kabar, berita

suwut : tempurung untuk
menghasilkan benang
yang ditenun

suyasa : rumah, gedung

suyud : suka memberi

swa : mandiri, kepala;
swabawa: tabiat,
perangai; swabretya:
prajurit; swadaya :
mandiri; swad�sa : desa
yang mandiri; swagata :
hidangan, jaminan,
jamuan; swagotra :
turun, keturunan;
swagreha : rumah
pribadi; swasana :
suasana, keadaan;
swasembada :
mencukupi kebutuhan
diri; swasta : swasta,
mandiri; swayambara :
sayembara

swah : langit

swana : anjing

swandana : kereta

swanita : darah

swara : suara; swanten : suara

swarga : surga; swargaloka :
tempat surga; swargi:
almarhum

swasa : emas





























T



taberi : rajin, hemat

tabon : rumah/kebun warisan
orang tua yang telah
meninggal

tabrak : tabrak

tabuh : 1 jam; 2 tabuh, pemukul;
ditabuh : dipukul

tabur : tabur, tebar

tadhah : makan; tadhah eluh :
tempat mengadu; tadhah
kringet : baju dalam,
tadah keringat; tadhah
sih: tempat kasih sayang;
tadhah udan : sawah
yang tergantung air hujan;
tadhah arsa : burung
kedasih

tagyana : tunangan, kekasih

taha : kira, sangka, barangkali

tahan : tahan

tahen : 1 batang, pohon; 2
derita

taju : mahkota

tajug : tajuk, bentuk rumah adat

taker : takar, ukur

takir, takir ponthang : limas dari
daun pisang

taksaka : ular

taksih : masih

takura : kiri

tal : pohon lontar, rontal

tala : rumah lebah

talad : tidak tergesa-gesa

talaga : telaga

talang : talang, jalan air

taleran : jalannya cerita, alur

tales : talas, umbi

tali : tali; tali goci : cara
mengikat layang-layang;
tali mati: simpul mati;
tali wangsul : tali yang
bisa dibuka dengan
mudah

talika : mata-mata, pengintai


talinga, talingan : telinga

talok : pohon talok

talu : tiga, jenis gending

talub : balut (mata)

taluh : sudah biasa, bosan, jemu

talun : ladang, huma

tama : utama, baik

tamah : keinginan rakus, tamak,
serakah

taman : taman, kebun; taman
keputr�n : taman
keputrian; taman sari:
taman sari

tamara : gamelan, bunyi-bunyian

tamat : tamat, selesai

tamba : obat, jamu; nambani:
mengobati

tambah : tambah

tambak : tambak; tambak baya :
pencegah bahaya

tambal : tambal; tambal sulam :
menambal di sana sini,
memperbaiki kesalahan-
kesalahan kecil

tambana : bendera, panah

tambang : 1 tambang; 2 tali
tambang; tambang
parantian: tempat
kediaman, asal

tambar : tawar, hilang kekuatan,
hilang kesaktian

tambara : bendera

tambas : jalir, tiris

tambat : tambat, ikat

tamb� : sedang, jadi

tambeh : tambah, bertambah

tambel : tombok; tambel butuh,
tambel sepi :
mencukupi kebutuhan

tambeman : penyangga, penopang

tambeng : keras kepala, tak mau
dinasihati

tambet : tidak kenal, tidak peduli

tambi : akar yang tumbuh pada
batang sebagai
penyangga pohon

tambilutan : nama tumbuhan

tambing : sisih, tepi

tambir : 1 nama wuku yang ke-
19; 2 alat dapur

tambra : ikan tambra

tambuh : tidak kenal, tidak tahu

tambung : samar, kabur, tidak kenal

tambur : sejenis genderang

tam�ng : tameng, pelindung
senjata; tam�ng mata :
pelupuk (kelopak mata)

tami : utama, baik

tamih : dupa, perdupaan

tamina : melihat

tamisra : gelap

tamolah : tak bergerak

tampa : tanpa, tidak dengan

tampah : wadah dari bambu

tampak : kelihatan

tampan : bagus, ganteng

tampang : wajah, muka

tampar : tali, tampar

tamper : tampar

tamping : pinggir, tepi, batas daerah

tampir : niru

tampuh : menempuh; tampuh
awang : nahkoda

tamtama : tamtama, tentara

tamtu : tentu, pasti

tamu : tamu

tamyang : perisai

tan : tidak; tan antara : tidak
antara

tanah : tanah; tanah manca :
luar negeri; tanah
sabrang : luar negeri;
tanah wutah rah : tanah
tumpah darah

tanak : matang sekali

tanana : tak ada

tanaya : anak, putra

tanbara : duda

tanbuh : tidak tahu/mengerti

tanceb : tancep; tanceb kayon :
selesai pertunjukan

tandang : bergerak, bekerja;
tandang gawe : bekerja,
mengerjakan; tandang
tanduk : tingkah laku

tandha : tanda; tandha mata :
tanda mata, kenang-
kenangan; tandha
tangan : tanda tangan

tandhak : penari, waranggana tayub

tandhan : tandan, ukuran untuk
pisang


tandhana : bendera

tandhes : tandas

tandhing : 1 tanding, bertarung; 2
imbang

tandhu : tanda

tandra, tandya : lalu, segera

tanduk : 1 tambah lagi; 2 kalimat
aktif

tandur : tanam

tanek : utuh, sempurna

tanem : tanam; tanem tuwuh :
tanaman, tumbuhan

tang : tang, kunci

tangan : tangan

tangara : tanda, lambang

tang�h : mustahil, tak mungkin

tangga : tangga, tetangga; tangga
d�sa : tangga desa, desa
sebelah; tangga teparo :
tetangga kanan kiri

tanggah : palang, tahan, cegah

tanggal : tanggal; tanggalan :
tanggalan, kalender;
alis� nanggal sepisan:
alisnya seperti bulan
tanggal satu

tanggap : tanggap, pasif; tanggap
sabda : wawancara,
rembugan; tanggap
tanduk: pasif-aktif;
tanggap wacana :
pidato penyambutan;
tanggap wacucal:
pementasan wayang
kulit; tanggap warsa :
ulang tahun

tanggel : sedang, tanggung,
canggung; tanggel
jawab : tanggung jawab

tanggi : tetangga

tanggor : tetap, tabrak

tangguh : tangguh, hebat

tanggul : tanggul, bendung;
tanggul angin :
pelindung

tanggulang : kayu palang pada
bendungan, penopang,
penyangga

tanggulun : nama buah

tanggun : agak baik, cukupan,
sedang

tanggung : tanggung; tanggung
jawab : tanggung jawab

tanggwa : kukuh, kuat

tanghulun : hamba, sahaya

tangi : bangun, bangkit

tangkar : berkembang

tangk� : tangkai, gagang

tangk�k : pembesar, kepala biara

tangkep : tangkap

tangkil : hadap

tangkuw�h : sejenis manisan

tangled : tanya

tangsel : sebangsa baji

tangsu : bulan; sitangsu : bulan

tangsul : tali

tangun : agak baik juga, cukupan

tani : tani

tanja : 1 mantap, puas; batang
kayu runcing untuk
menanam kedelai

tanjak : tanjak, naik

tanjidhur : tanjidor, bedug besar

tanpa : tanpa

tansah : selalu, senantiasa;
tansaya : semakin

tantang : tantang

tantara : tentara, prajurit

tantas : tuntas

tantra : ajaran tentang yoga dan
seks

tantya : amat, sangat, sekali

tanu : makhluk halus

tanya : tanya

tapa : bertapa, bersemedi

tapak : bekas, kesan, jejak; tapak
asta: tanda tangan; tapak
dara: bunga tapak dara;
tapak liman : tanaman
tapak kuda; tapak tangan
: tanda tangan

tapas : bengkong, kulit pembalut
pokok tangkai daun nyiur

tapel : bedak perut; tapel wates:
tapal batas, perbatasan

tapih : jarik, kain

tapir : tapir, tenuk

taplak : taplak

tara : antara; tara mangsa :
musim pancaroba

tarab : datang bulan, melihat
bulan


taragnyana : tenung, pelet

tarak : berpuasa; tarak brata :
bersemedi, bertapa

tarambuja : semangka

tarangan : tempat bertelur (ayam),
sarang

taranggana : bintang, rasi bintang

taranjana : tenung, pelet

tarantara : antara

tarbuka : terbuka

tari : tari

tarima : terima

taring : taring

tarkadhang : kadang-kadang

tarmolah : tak bergerak

taros : tanya, bertanya

tarpa : terpa

tarpana : terpana, heran

tarsandha : tanda, alamat

taru : daun; tarulata : daun-
daunan; tarwa :
pepohonan

tarub : teratak, deklit, tenda

taruk, tarok : ditaruh, diletakkan

tarum : tarum

taruna : taruna, muda (laki-laki);
taruni: muda, taruna
(perempuan)

tarung : tarung, berkelahi

tarw�la : nampak nyata, jelas
sekali

tasih : masih, misih

tasik : samudra, laut

taskara : pencuri, penyamun

tata : tata; tata basa : tata
bahasa; tata cara : tata
cara; tata krama : tata
krama; tata lair: etika
lahiriah; tata prenah:
menurut alur
persaudaraan; tata
tentrem : tentrem,
teratur; tata-titi : teratur

tatab : tatap, tabrak; tataban
: tatapan, tabrakan

tatag : tegar, teguh hati

tatah : tatah, pahat

tatal : tatal, serpihan kayu

tatanan : tatanan, aturan

tataran : tingkatan, tahapan

tatarpa : tanpa, tidak dengan

tatkala : ketika, tatkala, sewaktu

tatrap : tepat, kena benar, sesuai
benar

tatu : luka

tatur : dipangku sedemikian
rupa agar buang air (bayi)

tatwa : keadaan yang
sesungguhnya

tatya : nyata, kenyataan

taun : tahun; taun raja: tahun
raja, hari besar kelahiran
raja; taun wastu : tahun
biasa (354 hari); taun
wuntu : tahun kabisat
(355 hari)

tawa : tawar, menawarkan

tawan : tawan, tahan

tawang : angkasa, langit

tawar : tawar, tak berasa;
tawaren: bengkak
kakinya

tawas : 1 tawas, obat jentik-
jentik; 2 upah lelah

tawing : dinding papan di tepi
perahu

tawon : tawon, lebah; tawon
gumana : lebah
berdengung; tawon gung
: tawon besar, tawon raja

tawu : menguras air

tawung : tutup dinding papan (di
tepi perahu)

tawur : berkelahi, bertengkar

taya : 1 hilang, kosong; 2 tari

tayub : tayub, seni tradisional

tayuh : mencari firasat lewat
mimpi

tayum : lapuk, layu

teba : tanah lapang, lapangan

tebah : pukul, tinju, tendang;
tebah jaja: pukul dada,
menantang; tebah
tembung : pukul rata,
hantam kromo

tebak : pukul, tinju

tebal : tebal

tebas : tebas, borong

tebek : tangkap

tebela : keranda, peti mati

tebeng : tebing jendela, tebeng

teberi : rajin, hemat, sederhana


tebus : tebus; tebus weteng :
selamatan untuk hamil
tujuh (7) bulan

tedah : tunjuk, pedoman

tedha : makan

tedhak : turun; tedhak loji :
datang ke loji; tedhak
siti : kenduri/
selamatan ketika anak
mulai turun tanah;
tedhak sungging:
berfoto

tedhan : makanan

tedhas : mempan

tedhasih : burung kedasih

t�dh�ng : sekat, halang, tirai

t�dh�s : habis sama sekali, tandas

tedhi : makan

tegal : tegal, ladang

tegar : tegar, tanpa beban,
bebas

tegayuh : berubah-ubah, berganti-
ganti

tegel : tega, sampai hati

tegen : kokoh, kukuh, kuat

tegeng : teguh, kukuh

tegep : tegap, kokoh

teger : kukuh, tak berubah-
ubah

tegerak : tandus, tanah mati

tegerang : kayu untuk memberi
warna kuning pada kain
batik

tegerat : nama bunga

teges : makna, arti

tegil : tegal, ladang

teguh-timbul : kebal, sakti

tegyan : tega, sampai hati

t�ja : pelangi, cahaya, sinar;
t�ja bathang : pelangi
tanda duka cita;
t�jamaya : nama
kahyangan Batara Guru

t�ji : teji (kuda)

teka : datang, tiba

tekan : tekan, desak

t�kang : sang, si

tekap : sampai, hingga, oleh
karena

teken : teken, tongkat

t�ken : teken, tanda tangan

tek�ng : sampai di

t�ko : teko, porong, poci

teksaka : ular

teksih : masih

tekuk : tekuk, lekuk; tikel tekuk
: berlipat ganda

tekwan : tanya

tela : terang, jelas

telag : kehabisan, tidak
musimnya

telaga : telaga

telah : nama, sebut

telak : kerongkongan

telar : lapangan, tanah lapang

telas : habis

telat : telat, tertinggal

telenan : landasan

telih : tembolok (pada unggas)

telik : sandi, lambang, rahasia;
telik sandi : mata-mata,
intelijen

telu : tiga; majutelu: segitiga;
telon : bertiga; telu belah
: menjadi tiga bagian;
telu juru : berkeping
tiga; telung puluh : tiga
puluh

teluh : tenung, penyakit; teluh
braja: bintang beralih;
teluh tragnyana :
tenung, penyakit

teluk : 1 teluk; 2 takluk, tunduk

temaha : akibatnya, sehingga,
akhirnya

temangga : enak menjadi tetangga

temangsang : tersangkut

temant�n : penganten

tembaga : tembaga; tembagan :
tempat membuat tembaga

tembako : tembakau

tembalo : pohon trembalo

tembang : tembang, lagu;

tembaruk : berhak, berkat

tembaya : kumpul; patembayan :
perkumpulan

tembayat : janji, kumpul;
patembayatan :
perkumpulan, organisasi

t�mbok : tembok

tembon : perahu kecil


t�mbong : belang hitam pada kulit
muka, dsb

t�mbor : dulang, talam

t�mbr� : tidak berharap, hina,
remeh

tembung : kata

temeka, temekan : tiba, sampai

temen : sungguh, benar

temenggung : tumenggung,
pangkat kebangsawanan

tempaling : sungsang balik, baling-
baling

tempaos : nama pohon untuk
ramuan rokok

t�mp� : tempe, jenis lauk pauk

temp�lang : cara membungkus nasi
dengan daun pisang

t�mpong : pangkal paha (kuda,
dsb)

tempuh : tempuh

tempuk : temu, jumpa, menjadi
satu

temtu : tentu, pasti

temu : temu, jumpa; temu
gelang : lingkaran yang
tidak putus; temu lawak
: tumbuhan temu lawak,
jenis tanaman obat;
temu ros� :
bertemu pada ruas-
ruasnya

t�n : lubang jala

tenaga : tenaga, energi

tenan : sungguh, benar

tenang : tenang, santai

tenapi : tetapi, akan tetapi,
namun

tenaya : anak, putra

tengah : tengah; tengah wengi:
tengah malam

tengan : kanan

tengang� : tengah hari

tengara : tanda, lambang,
perlambang

tengen : kanan

tenger : tanda, prasasti, nama

tengga : tunggu

tenggak : 1 leher; 2 telan
langsung

tenggar : lapang, luas

tenggar�ng : terang cuaca

tenggenah : jelas, terang, kepala,
tengah-tengah pertahanan

tengg�r�ng : terang cuaca

tengger : bukit, tanah tinggi

tengginas : trampil, cekatan

tengging : ujungnya mencuat ke atas

tenggirang : senang hatinya

tenggok : leher atas, tengkuk

t�nggor : memindahkan padi dari
persemaian ke sawah

tenggulang : bendung, cegah

tenggun : agak baik juga, cukupan,
sedang

tengran : tanda, lambang, nama

tengu : tengu, jenis kutu;
satengu : kecil sekali

teni : pakaian dinas

t�nja : tinja, tahi, cirit

t�nong : wadah makanan dari
bambu

tenta, ketenta : terjebak, terpaksa
tanpa kesadaran

t�n-at�n : bagian bambu sebelah
dalam (tanpa kulit)

tentrem : tentram, tenang

tenun : tenun

tenung : tenung, santet

tepa : tepa, ukur; tepa selira :
mengukur diri, tenggang
rasa

tepak : mapan, cocok

t�pak : sisa, bekas, telapak

t�pang : sepak, tendang

tepas : serambi rumah,
sengkuap; tepas wangi :
tempat tidur

t�pas : 1 tepas, kipas; 2 balai

tepet : bekas, sisa; tepet loka:
alam baka, alam kekal;
tepet suci: hari akhir,
akhirat

tepi : tepi, pinggir

tepis : tepi; tepis iring, tepis
liring : perbatasan, tapal
batas

t�plok : teplok, lampu

tepung : kenal, tahu; tepung
becik: bersahabat baik;
tepung gelang :
melingkar, berkeliling;
tepung kebo : hanya


tahu saja; tepung pager:
tetangga sebelah rumah
yang bersatu pagar;
tepung rukun :
bersatu; tepung wates :
perbatasan, tapal batas

terah : darah, turun, turunan

terang : terang, jelas

teras : terus

terbang : 1 terbang; 2 rebana;
terbangan : bermain
rebana

terbil : kayu penyangga

terbis : jurang, curam

terbuka : terbuka

teres : 1 takut, ngeri; 2
diteresi : dikelupas
kulitnya (pohon)

terganca : selisih, bersalah, berbeda

terkadang : kadang-kadang

tersandha : berdasarkan pada

tertamtu : tentu, pasti

teruna : pemuda; teruni : pemudi

terwaca, terw�la : terang, jelas

terw�lu : kelinci

tesih : masih

tetah : tutuh

teteg : kokoh, kuat, kukuh

t�t�g : merontokkan

t�t�h : fasih, bicara lancar

t�t�k : puting susu

tetel : tekan, desak

t�t�la : terang, jelas

tetep : tetap

teter : sikat, sisir, penggaruk

t�t�r : ujian

tetes : tetas

t�t�s : tetes

tiba : jatuh

tibra : susah, sedih, marah

tidha-tidha : ragu-ragu, bimbang

tidhem : sunyi, sepi, diam

tiga : tiga; tigawaja : nama
ikan; tigawarna : tiga
warna

tigan : 1 bertiga; 2 telur

tigas : pangkas, potong; tigas
gagang : habis diketam
lalu dijual (padi); tigas
kawuryan : baru
tampak, baru muncul;
tigas pancing :
dipangkas miring sekali
putus

tika : itu; tikang: yang itu

tikbra : susah, sedih; tik� : ini

tikel : lipat, banyak, ganda; tikel
alis: berkerut kening;
tikel balung : nama
tumbuhan; tikel tekuk:
berlipat ganda; tikel
wosen: kejang-kejang
pada jari tangan

tikep : dekap

tiki, tiking : ini, di sini

tiksa : tajam, senjata tajam;
tiksna : tajam, cerdas,
jeli; tikswa : tajam,
cerdas, jeli

tikta : pahit, empedu

tiktak : sejenis meriam kecil

tiku : itu

tikung : tikung

tikus : tikus

tilak : bekas jejak

tilam : tilam, kasur, tempat tidur;
tilam rum : tempat tidur;
tilam sari : tempat tidur


tilap : bujuk

tilar : tinggal

tilas : bekas, sisa

timang : timang, gesper

timba : timba, tali timba

timbal : panggil, perintah;
ditimbali : diperintah,
dipanggil; timbal balik :
saling menerima dan
memberi

timbang : timbang, imbang;
timbang sih :
pertimbangan

timbel : timah

timbreng : redup, berawan

timbrung : menimbrung

timbun : timbun

timen : sangat, amat

timpal : timpal, setimpal

timpang : timpang

timpuh : timpuh, duduk bersila

timpung : timpang, pincang


timun : mentimun; timun
wungkuk : timun
bungkuk

timur : 1 muda, kecil; 2 timur

tindak : pergi, berangkat

tindhes : tindas, gilas

ting : lentera, jenis lentera

tinggal : tertinggal

tinggar : senapan yang berlaras
kuningan

tinggeng : tetap, tidak berubah-
ubah

tingi : kulit kayu untuk
mencelup kain batik

tingkah : tingkah laku

tingkas : subur

tingkeb : selamatan kehamilan
usia 7 bulan

tingkem : bakul kecil bertutup

tinimbang : daripada

tinjo : tengok, jenguk

tintrim : sepi, sunyi

tipak : bekas, sisa

tipar : ladang, tegal

tipu : tipu, bohong

tipung : ketipung

tira : tepi, pinggir

tirah : berlebih, sisa

tirem : tiram

tirep : redup, berawan

tirta : air; tirtamarta : air
kehidupan; tirta prawita
sari: air sari kehidupan;
tirta sinduretna : air
mani, sperma;
tirtayatra : berziarah ke
pemandian suci;
patirtan : pemandian

tiru : tiru, contoh

tisaya : sangat, amat, terlebih

tisma : tajam

tisna : cinta, kasih sayang

titah : makhluk, ciptaan

tit�n : 1 ilmu titen; 2 teliti,
ingat; 3 daun kacang
kering

titi : teliti; titi mangsa :
perhitungan musim; titi
priksa : memeriksa,
meneliti

titih : keras, padat (keris);
titihan : kendaraan

titik : titik, tanda, ciri, noktah;
titik iyik: jaman masih
kecil; titik melik: barang
bukti

titir : dipukul terus-menerus
(kentongan)

titis : titis, tepat

tiwas : 1 mati; 2 terlanjur

tiwikrama : marah

tiyang : orang

tiyasa : kuasa, pandai

tobat : taubat

toblok : keranjang

toblos : coblos, tusuk

tobong : tempat pembakaran;
tobong gamping :
tempat pembakaran batu
menjadi gamping

togari : malam

togog : nama wayang

tomara : tombak (belantam)

tomprangan : bertengkar, cek-cok

tonggari : malam hari

torana : pintu gerbang

tos : keras, berharga

tosan : besi; tosan aji: pusaka

totog : 1 tabrak, mentok; 2 ilmu
totog

totoh : taruh

totos : kepala, pemimpin

towang : selang, sela

toya : air; toyanta : awan,
mendung

trabas : 1 terabas, terobos; 2
pemboros

tracak : telapak kaki binatang

trah, gotrah : keturunan; trahing
kusuma : darah biru,
bangsawan

trajeg : pancang, tonggak, pagar

traju : neraca; traju mas :
timbangan emas

trampil : terampil, cekatan

tranggana : bintang

trantan : berdiri pakai penyangga

trantang : bersinar

trap : terap, pasang; trap sirap :
diatur serba baik, rapi;


trapsila : tata krama,
susila

trapas : boros, lekas habis

tratag : panggung

trat� : teratai

trawang : terawang, pandang, lihat

trebis : jurang, curam; jurang
trebis : jurang yang
curam

trembalo : pohon trembalo

trembayak : burung angsa

trembayun : sulung

trena : rumput

trengga : bintang

trenggalung : musang akar

trenggana : bintang

trengginas : terampil, cekatan

trenyuh : trenyah, kasihan

trep : trep, cocok, sesuai;
trepsila : susila, sopan,
tatakrama

tr�s : sulaman benang emas
pada lengan baju

tr�s�h : ramah-tamah, cakap

tresna : cinta, kasih, sayang

treteg : jembatan

trew�lu : kekunci

tri : tiga; tribawana: tiga
dunia; triguna : tiga
kegunaan; trikaya : tiga
kekayaan; trikona :
segitiga, bersudut tiga;
trilocana : bermata tiga;
triloka: tiga dunia;
trimurti : tiga dewa;
trin�tra : mata ketiga;
trisula : senjata tombak
bermata tiga

trima : terima; trima kasih :
terima kasih

tris : cinta, kasih sayang

trisig : pagar anyaman bambu

trisik : pantai berpasir, berbatu-
batu kecil

trisna : cinta, sayang

triwi : putih

triwikrama : marah besar

truka : membuka tanah untuk
tempat tinggal

trukah : dusun baru

truna : muda, remaja

truntum : nama batikan

trup : 1 permainan truff; 2
kelompok, regu

trus : terus, langsung

trustha : senang, suka, puas;
trusthi : senang

truwaca : jelas, terang

truw�la : jelas, terang

truw�lu : kelinci

tuba : racun

tuban : jeram, air terjun

tubar : akar yang mengembang
ditanah

tubi : tuba

tubruk : tubruk, tabrak

tubug : bengkak kakinya, cacat

tubungen : telor, pelat

tudhuh : petunjuk, pedoman

tudhun : turun, ke bawah

tudhung : kudung, tutup kepala

tuding : 1 tuduh, dakwa; 2 jari
telunjuk

tuduh : petunjuk, pedoman

tugar : 1 tugar; 2 mencangkok

tugel : patah, putus

tugi : bulu padi

tugu : tugu, monumen

tugur : jaga

tuha : tua

tuhu : sungguh, benar

tuhun : sebenarnya, semestinya

tujah : diterjang dengan kaki
diinjak; tujah bumi :
kaki bagian depan putih
(kuda, dsb)

tuju : tuju, sengaja

tuk : sumber, mata air

tukang : tukang

tukar : tukar, ganti; tukar
cincin: upacara tukar
cincin, peningset; tukar
maru : nama ikan; tukar
padu : bertengkar mulut

tukung : menjejak bahu (rambut)

tuladha : teladan, contoh

tulak : tolak; tulak balik :
penangkal bahaya; tulak
sawan : penangkal
penyakit

tulal� : belalai

tulang : tulang


tular : tular, menular

tul�k : lalu, segera

tul�n : tulen, asli

tuli : tuli, tidak dapat
mendengar

tulis : tulis

tulung : tolong

tulup : 1 alat berburu burung;
2 kerangkeng

tulus : tulus, ikhlas

tulya : kemudian, lalu

tuma : kutu

tumama : 1 mengenai, mempan; 2
puas

tuman : tergantung, ketagihan

tumang : bibir dapur

tumat : buah tomat

tumbak : tombak, jenis senjata

tumbal : tumbal

tumbar : tumbar, jenis bumbu

tumbas : beli

tumbeng : kayu yang dipasang
pada gamelan (gambang)
agar lebih sempit
lubangnya untuk
mengatur nada

tumbruk : tubruk

tumbu : tumbu, wadah dari
bambu

tumbuk : tumbuk

tumengg�ng tawang : ujungnya
mencuat ke atas (bulu
mata)

tumenggung : tumenggung

tumok : tahu, melihat

tumon : menonton, melihat

tumpak : naik, numpang

tumpal : kapar, kekat

tumpang : tumpang, numpang;
tumpang sari :
tanaman berjenis-jenis;
tumpang suh :
bertumpangan,
berserakan; tumpang
tindih : tumpang tindih

tumpek : jatuh-tumpah

tumpeng : nasi untuk selamatan

tumper : puntung (kayu bakar)

tumpes : tumpas, gilas, musnah

tumplak : jatuh, tumpah

tumplek : tumpah, bertumpuk;
tumplek bleg : tumpah-
ruah

tumpu : tumpu, alas, landasan

tumpuk : tumpuk;tumpuk timbun
: bertimbun-timbun;
tumpuk undhung :
bertumpukan

tumrah : berkembang, beranak

tumrap : terhadap, kepada

tumus : 1 terkuras, 2 tembus

tumut : ikut, turut

tuna : 1 tidak punya; 2 rugi;
tuna dungkap : sering
keliru; tuna karya :
menganggur; tuna kisma
: petani yang tak punya
tanah; tuna netra : buta;
tuna susila : nakal, lacur

tunangan : tunangan, kekasih

tunas : tunas, taruk

tundha : tumpuk, tangga, ditunda

tundhes : tandas

tundhuk : takluk, menunduk

tundhun : setangkai

tundhung : usir

tung : ujung, puncak

tungan : ujung, puncak

tungga : remuk, terkemuka

tunggak : tunggak, pangkal, pokok

tunggal : tunggal, satu

tunggang : tunggang, naik

tunggara : tenggara (mata angin)

tunggil : tunggal, satu

tunggir : punggung gunung

tunggu : tunggu

tunggul : tunggul, yang tertinggi

tungkak : pucuk telapak kaki, tumit

tungkas : pesan, amanat

tungkat : tongkat, setik

tungku : tungku

tungkul : tungkul, takluk

tungtum : berkumpul kembali

tungtun : tuntun

tuni : kurang, tidak punya, rugi

tunjang : tunjang, tabrak

tunjel : tonjok, tusuk

tunjem : tonjok, tusuk

tunjung : bunga tunjung, teratai,
seroja

tuntas : tuntas, selesai


tuntum : berkumpul kembali,
pulih

tuntun : tuntun, bimbing

tuntung : ujung, puncak

tuntut : tuntut, gugat

tunu : api, nyala

tup : tutup; entup : sengat

tupiksa : periksa, cek

tur : lagi pula, dan

turah : lebih, sisa

turangga : kuda; katuranggan:
ciri-ciri

turas : kencing, buang air

turi : turi, jenis tanaman

turida : susah, sedih

turon : tiduran, berbaring-
baring

turu : tidur

turuh : bocor, tiris

turun : 1 turun, ke bawah; 2
anak keturunan

turung : belum

turut : turut, patuh, tertib

tus : serius, benar-benar

tusara : embun

tusih : mengawasi

tuskara : lebah, tawon

tustha, tusthi : senang, puas, asyik

tusuk : tusuk, tonjok; tusuk
kond� : tusuk sanggul

tut : ikut, turut; tut wuri :
ikut di belakang

tutas : tuntas selesai

tuter : bel, peluit, terompet,
klakson

tutu : tumbuk; nutu pari :
menumbuk padi

tutug : selesai, tamat, tuntas

tutuh : tunduk, dakwa, potong,
pangkas

tutuk : mulut

tutul : tutul, bintik, noda;
macam-: harimau
kumbang

tutup : tutup; tutup dhahar
(saji) : tudung saji;
tutup kendhang :
pembukaan dan
penutupan; tutup
k�yong : bagian rumah
berupa segitiga disebelah
atap; tutup kuping,
tutup mulut : membisu
dan tuli; tutup liwet :
cara menggunakan ikat
kepala

tutur : tutur, kata, sabda

tutus : 1 tutus, pukul; 2 tali dari
bambu; tutus kajang :
jahitan yang selanya
jarang-jarang

tutut : jinak, kejar, sisil

tutuwa : ketua, pemimpin

tuwa : 1 tua; 2 sudah masak;
kamituwa : kepada desa;
tuwa bangkong : tua
bangka; tuwa buru :
pemburu; tuwagana,
tuwanggana : ketua,
peminjam, pemuka;
tuwah : tumbuh, timbul,
terbit

tuwi : tengok, jengok

tuwin : dan, serta, lagi

tuwu : burung hantu

tuwuh : tumbuh

tuwuk : kenyang, puas

tyas : hati; tyas mami : hatiku




















































U



uba ramp� : piranti, alat-alat

ubaya : janji, prasetia

ubed : 1 belit; 2 banyak akal

ubek : aduk

ubel-ubel : ikatan, belitan

ubeng : keliling, putaran

uber : kejar, buru

ubin : ubin, tegel

ublek : 1 aduk; 2 bergerak di
sekitar

ubon-ubon : abdi perempuan di
pertapaan

ubral : obral

ubur : ramai sekali, bingar

ucal : ajar

ucap : ucap, ujar

ucek : tekan

uceng : ikan kecil; uceng-
uceng: sumbu

uda : telanjang; ngudarasa :
mengutarakan perasaan;
udakara: kira-kira;
udamamah: tepat
suaranya (dalam
memerankan tokoh-
tokoh wayang);
udanagara: sopan-
santun; udapati :
sumpah-serapah;
udarati : laut, lautan;
udasmara: pikiran

udadi : laut, lautan

udaka : air, mata air

udama : hina, keji, nista

udan : hujan; udan amp�l :
nama bentuk keris; udan
barat: hujan bercampur
angin kencang; udan
tangis : berduka cita,
menangis keras

udani : tahu, mengetahui

udara : 1 angin; 2 tinggi, luhur

udata : keras, sangat, sombong

udaya : upaya, usaha

udel : pusar, pusat

udhadhi : laut, samudra

udhal : bedah, pecah, jebol

udhang : udang; udhang-udheng
: pergi ke sana-ke mari
untuk suatu urusan

udhar : bebas, lepas

udhaya : laut, samudra

udheg-udheg : nenek moyang

udhek : aduk, campur

udhel : hampir menjadi
kepompong (fase
perubahan ulat menjadi
kepompong)

udheng : ikat kepala; udheng
gilig: ikat kepala yang
ada bundarannya di
belakang

udh�t : cacing

udhil : kikir, bakil

udrasa : tangis, air mata

udrata : mahkota

udu : bukan, lain

udud : merokok

uduk : nasi uduk

udun : benjolan, bengkak

udur : berselisih, bertengkar

udwani : ingat, waspada

udyana : taman

udyani : taman

uga : juga, pun

ugag-ugeg : bergerak-gerak

ugah : agak, enggan

ugal : ugal, urakan

ugat-uget : bergerak-gerak

ugeg : bergerak

ugel-ugel : sendi

ugem : menepati, mematuhi

ugeng : giat, bersemangat, rajin

uger : 1 pedoman, patokan; 2
ikatan; 3 diuger :
dikurung; uger-uger
lawang : anak tunggal;
paugeran : hukum,
undang-undang

ugung : manja, belum

ujana : taman; ujani : tahu,
waspada, ingat

ujar : kata, sabda

uji : uji, tes

ujubriya : curiga, prasangka buruk


ujud : wujud, nyata

ujung : ujung; ujungan: daun

ujur : 1 mujur, membujur; 2
beruntung; ujuran:
bagian yang membujur

ukara : kalimat; ukanten : (ing.)
kalimat

ukir : ukir

ukur : ukur

ula : ular

ulab : beruntung sekali

ulad : muka, wajah

ulah : gerak, tingkah laku; ulah
raga: olah raga; ulah
semu : melakukan
apa-apa dengan isyarat,
pasemon, sindiran; ulah
kridhaning asta :
mengemis; ulah-ulah
: memasak

ulam : ikan

ulang : ulang

ulan-ulan : sejenis ulat pemakan
kayu

ulap : silau

ulat : wajah, muka

ulem : undangan

uleng : oling, miring

uler : ulat; uler kag�t :
selimpat (pada tulang);
uler kambang : jenis
tembang, gending

ules : 1 warna; 2 sampul,
selongsong, sarung, kain

ulet : ulet, liat

ulu : 1 telan; 2 tangkai; ulu
ati: ulu hati, dapur susu;
ulu-ulu: ulu-ulu,
pamong desa pengatur
air; ulu wetu :
penghasilan

ulun : saya, hamba

ulung : ulung, unggul; ulung
ati: hulu hati, dapur
susu

ulur : ulur, tarik

uma : biji, benih

umba : luas, lebar

umbang : congkak, besar mulut

umbar : umbar, bebas, lepas

umbara : mengembara, berkelana

umbel : ingus

umbul : 1 terbang, melayang; 2
mata air, sumber air; 3
kepala desa; umbul
muncar : mata air yang
memancur; umbul-
umbul : bendera panjang
yang ditegakkan

umbut : rebung rotan

umet : nyala; umet-umetan :
berkeliling-keliling;
nyumet : menyalakan

umis : mengalir

umpak : 1 cepat, lekas; 2 batu
landasan

umpama : umpama, kalau, jika

umpang : lebih dari beratnya

umpeng : pipa, saluran air

umpet : sembunyi

umpling : minyak tanah, lampu
kecil, tempat madat

umpluk : busa, buih

umpon : empang ikan

umus : bocor, merembes

una-uni : bicara, perkataan

unakara : kira-kira, kurang-lebih

unandika : berkata

unang : sedih (gila) karena
asmara, mabuk cinta

unar : onar, gaduh, geger

uncal : lempar

uncek : penggerek, alat penusuk

uncet : ujung nasi (tumpeng)
yang berbentuk kerucut

uncit : buncit, bungsu, bontot,
terakhir,

uncung : anak merak

uncuwi : pipa tembakau

undang : mengundang, memanggil

undar : gelendong, tika-tika, likas

under : pokok perkara, mata
bisul, pusat lingkaran

undha : tumpuk, tangga;
undhamana: diungkit,
disebut-sebut; undha-
undhi : kurang lebih;
undha-usuk : bersusulan

undhag : bertingkat, bertangga

undhagi : ahli tembaga, pikiran

undhak : bertingkat, bertangga

undhuh : menuai, memetik


undhung : tumpuk

undur : mundur, ke belakang;
undur-undur :
binatang sejenis rayab
tanah yang jalannya
mundur

unem : nama rempah-rempah

ungal : bunyi; mungal :
berbunyi

ungap : bimbang, tertimbang-
timbang, agak takut

ungapan : kala

ungel : suara, bunyi

ungga : atau

unggah : naik, ke atas; unggah-
ungguh : tata krama,
sopan-santun; ungguh :
tempat, letak

unggul : unggul, utama

ungkal : asah, batu pengasah

ungkara : kalimat, pujian, doa

ungsi : ungsi, pindah

ungsum : musim

uni : bunyi, suara

uninga : tahu, mengerti

unjal : menarik; unjal
ambekan : menarik
nafas

unjuk : minum

unta : unta

untap : marah, murka

untar : nyala

untara : 1 utara; 2 kiri; 3
antara, sela

unting : ikatan

untu : gigi; untu gelap : gigi
roda; untu walang :
cara menyambung (seng,
dll)

untul : pengikut

untung : untung, laba; untung-
untungan :
berspekulasi, untung-
untungan

unu : (padi) yang berceceran
di tanah

unur : 1 rumah anai-anai; 2
bukit, tanah membukit

unus : hunus, keluar

unyar : ikatan padi; unyar-
unyur: mondar-mandir,
ke sana kemari

unyer : putar, keliling

unyur : datang begitu saja

upa : sebutir nasi; upaboga :
mencari makan, kelezatan,
kenikmatan; upadamel:
pekerjaan, kegiatan;
upadana: pemberian;
upadrawa: kesusahan
kesengsaraan; upagaw� :
pekerjaan, kegiatan;
upajati : nama tembang
gedhe; upajiwa:
penghasilan,
penghidupan, nafkah,
rezeki; upajiwana :
nafkah, rezeki; upakara :
merawat, memelihara;
upakarti : 1 hasil kerja,
karya; 2 penghargaan;
upakarya : hasil
kerja, karya; upakawis
(dipun-) : (ing.)
dipelihara, dirawat;
upaksama: ampun,
maaf; upalabi: pendapat,
pengertian, pemilikan;
upalamba :
pendapat, pengertian,
pemilikan; uparengga:
perhiasan, hiasan;
uparukti: pasang rakit,
merakit; upasadana :
penghormatan,
penghargaan; upasaka:
calon pendita; upasama :
sabar, rendah hati;
upasanta: sabar, rendah
hati; upasantwa:
penghibur; upasraya:
minta pertolongan,
bantuan; upasuba:
hiasan untuk
penghormatan; upawada:
kemarahan, celaan

upacanten, upacara : upacara,
seremoni;


upadi : mencari, berusaha,
upaya; upados :
mencari, berusaha, upaya

upah : upah, ongkos, gaji

upaka : sungai

upakyana : cerita, dongeng

upala : batu

upama : umpama, tamsil, ibarat

upaos : sumpah, janji

upas : 1 bisa, racun; 2
pesuruh, kurir

upati : upeti, persembahan

upat-upat : 1 talu cemeti/cambuk;
2 bersumpah tak akan
melakukan lagi

upaya : upaya, usaha;
upayasandi: perkakas,
piranti

upekti : upeti, persembahan

upeti : upeti, persembahan

upetya : upeti, persembahan

upih : upih, kelopak, pangkal
daun

upiksa : teliti, periksa, lihat

ura-ura : lagu, dendang, nyanyian

uragapati : raja ular

urang : udang; urang ayu :
nama bentuk subang

urik : licin, akal bulus

uring : marah, kecewa

urip : hidup

urmat : hormat

urna : mahkota

uruk : 1 rendam, uruk; 2 ajar;
diwulang uruk : diberi
pelajaran

urun : urun, iuran

urung : gagal, belum; urungan:
perhitungan hari yang
ke-3

urup : nyala

usada, usadi : obat

usah : usah

usaha : usaha, upaya

usana : jaman dahulu kala

usap : usap; usap tangan :
sapu tangan

usar : tentara berkuda

usara : embun

usar-asir : polisi rahasia

usim : musim, masanya

usir : usir, suruh pergi

usna : baik, bagus

usnisa : surban, sanggul ikat
kepala

usreg : 1 bertengkar; 2 banyak
gerak

ustra : unta

usuk : penyangga atap

usul : usul, saran, pendapat

usum : musim

usung : usung, gotong

usus : usus

utah : muntah

utak : otak, benak

utama : utama, baik

utamangga : kepala

utami : utama, baik

utang : hutang; utang budi :
hutang budi; utang pati :
hutang pati, membunuh;
utang urip: hutang
nyawa

utara : 1 utara; 2 kiri

utawa : atau; utawi : atau

utawaha : api

utawis : kira-kira, kurang lebih

utek : otak, benak

uter : putar, keliling

util : colong, curi, copet

utpala : teratai biru, tunjung biru

utri : utri, jenis makanan dari
pati ketela

utsaha : usaha, upaya

utu : gigi

utuh, utoh : utuh, lengkap, sempurna

utus : utus, suruh, duta

uwa : pakde, budhe

uwal : lepas, bebas

uwar : lepas, bebas, copot

uwas : khawatir, wasangka

uwi : ubi jalar

uwong : orang, manusia

uwuh : 1 tambah; 2 sampah

uwung-uwung : awang-awang

uwur : 1 tombok, iuran; 2 tabar,
sebar










waler : atur; wewaler :
peraturan, aturan

wales : balas; walesan : balasan

walgita : buku, surat, tulisan

walih : lagi

walik : balik

walika : ular

waling : sangkaan, pikiran

walira : belera

walirang : belirang

waliwis : belibis

walkali : pendita, pertapa

waluh : jenis buah

waluka : pasir

waluku : nama rasi bintang

walulang : kulit, belulang

walur : walur

waluya : sembuh, sehat, selamat

walya : sehat, selamat, aman

wama : kiri

wamana : murka, marah

wamsa : wangsa, keluarga; wamsa
Syailendra : dinasti
Syailendra

W



waca : baca; maca : membaca;
wacan : bacaan

wacucal : kulit, belulang; ringgit
wacucal : pentas
wayang kulit

wada : cacat, cela

wadaka : halangan, gangguan

wadana : pemuka, pembesar

wadari : taman bunga

wadat : selibat, tak menikah

wadata : molek, kegemaran

wader : ikan sungai

wadhag : tubuh

wadhah : wadah, tempat

wadi : rahasia; wewadi : 1
rahasia; 2 kemaluan

waditra : gamelan, bunyi-bunyian

wadwa : prajurit, tentara;
wadwan, wadon :
perempuan

wadya : bala, anggota;
wadyabala: bala tentara

wa� : saja, cuma

wagal : nama ikan

wagata : sungguh, nyata

wagadi, wagati : perbuatan baik

wag� : Wage, hari pasaran

waged : 1 bisa, mampu; 2 batas

wagiswara : tempat semedi raja

wagita : 1 sungguh, nyata; 2
syair, puisi

wagra : harimau

wagu : tak pantas

wagugen : sedih, susah

wagus : bagus, baik

wahana : kendaraan, sarana

wahiri : cemburu, iri hati

wahita : tipuan, muslihat

wahya : wahyu, bintang
kebahagiaan; wahyu :
ilham, anugerah

wahyaka : lahiriyah, badan

waita : 1 tipuan, muslihat; 2
perahu

waja : gigi

wajah : muka

wajar : lumrah

waji : kuda

wajir : menteri

wajra : petir

wak : badan, tubuh

waka : panas, api

waksa : dada, susu

waksudha : bumi

waktan : bercerita, berbicara

wakul : wakul, wadah nasi

wakya : badan

wala : gagang gugus kelapa

walak : larangan, balak

walaka : berterus terang

walang : belalang; walangati :
khawatir

walanjar : janda muda

walat : kualat, terkutuk

walaya : berkelana, mengembara

waled : 1 endapan; 2 gaji rapel

wal�h : bosan, jemu

walek : melulu, semata-mata

wal�pa : kurang ajar, congkak,
pongah; ardha wal�pa :
membantah, ditanya balas
bertanya


wana : hutan, alas; wanad�sa:
daerah hutan dan desa;
wanadri : hutan
belantara; wanantara :
hutan lebat, pusat hutan;
wanawasa: hutan lebat

wanah, waneh : lagi

wanara : kera jantan; wanari :
kera betina

wancahan : singkatan

wancak : belalang; wancak suji:
pagar besi

wancana : wacana, bacaan, tema

wanci : waktu, saat

wanda : 1 suku kata; 2 badan

wandawa : sanak saudara

wand� : warung, toko

wandira : pohon beringin

wandu : banci, waria

wang : uang

wangan : selokan di sawah

wangbang : kesatria muda

wangen : dicampuri bau yang
harum

wangga : berani

wangi : wangi, harum

wangkang : perahu jangkang

wangkawa : pelangi, bianglala

wangkingan : 1 keris; 2 pinggang

wanglu : mata hati

wangon, kauban : dilindungi rumah,
atap

wangsa : keluarga

wangsalan : syair sandi

wangsi : seruling

wangsit : isyarat gaib, wahyu

wangsul : kembali, pulang

wangun : pantas, bagus;
wewangunan : 1
bangunan; 2 sosok

wanguntur : tempat duduk raja,
dampar

wangur : dengu, kancing

wangwa : dipandang, diawasi

wani : berani; wani angas :
berani lalat, berani tai

wanita : perempuan

wantah : apa adanya

wantawis : antara, kira-kira

want�g : kukuh, kokoh

wanter : wanter, cat

want�r : panas terik

wantu : 1 nanti; 2 air panas
untuk mengukus nasi

wantun : berani

wantya : pesan, amanat

wanu, wano : perempuan

wanua : desa, penduduk desa

wanudya : wanita

waos : (ing.) baca; maos : 1
membaca; 2 buah maja;
maospait : Majapahit

wara : anggun, lembut, cantik;
warabrata: latihan keras;
waracethi : pembantu
putri; waradwija :
pendita, brahmana;
waraduhita: permaisuri;
waramerta:
pengampunan, ampunan;
warapsara : bidadara,
bidadari; warasana :
dampar, kursi, tahta;
warasayaka : panah;
wara wirasmi : bulan;
warataruna : jejaka,
pemuda, remaja;
warataruni : gadis,
perawan; waratomara:
panah; wara-wara:
pengumuman;
warawidya: pendita,
brahmana; wara-wiri :
mondar-mandir

warada : kasih, cinta, sayang

waradin : 1 merata; 2 biaya

waragad : biaya, ongkos

warah : ajar, babi tahu

waraha : babi hutan

warak : badak

warana : tirai, sekat

warandha : janda

warang : cuci, mandi (keris)

waranggana : sinden, penyanyi

warangka : 1 sarung; 2 kerangka

waras : sehat; waras-wiris :
sembuh, sehat, tak
kurang satu apa; ora
waras : 1 sakit; 2 gila

warastra : senjata, panah

warata : rata

warayang : angin, udara


warda : belas kasih, cinta

wardah : tua

wardaya : hati

wardi : arti, makna, keterangan

wardu : lintah; wardugangga:
lintah

wareg : kenyang; maregi :
mengenyangkan

war�h : air

warga : anggota; kulawarga :
keluarga

wari : air; warigagung : nama
wuku yang ke-8;
warigalit: nama wuku
yang ke7; warigaluh
: nelayan

wariga : kejang

waring : jaring halus, kain kasa

waringin : beringin

waris : keluarga, saudara;
warisan : harta
peninggalan orang
meninggal dunia

warna : warna, rupa, macam;
warni: warna, rupa

warok : 1 berhati suci, hidup
secara spiritual; 2 sakti,
tangguh; 3 pemimpin,
pelindung

warsa : tahun; warsaka : tahun;
warsaya: tahun; warsi:
tahun

warsiki : bunga gambir

warsita : ajaran, nasihat

warta, warti : warta, berita; wartos :
(ing.) warta, berita

waru : waru, jenis pohon

waruju : bungsu

warung : warung, kedai

was : awas; was-was :
khawatir

wasa : wewenang, kuasa;
wasantatilaka : nama
tembang gedhe; wasata
: kekuasaan

wasana : akhir, penutup,
penghabisan

was�sa : kekuasaan, wewenang

wasi : pendita, pertapa, biksu

wasis : pintar, ahli

wasistha : bijaksana, pintar

wasita : ajaran, nasihat

waskitha : pintar, bijaksana

waspa : air mata

waspada : waspada, hati-hati

wasta : nama

wastra : kain

wastu : sungguh-sungguh nyata

wastuti : pujian, doa

wasuh : basuh, cuci

wasundari : 1 bumi; 2 air bening

waswa : pasti, tentu

waswita : cemas, kuatir

wata : angin

watak : watak, sifat, tabiat

watang : batang, galah, tombak

watara : kira-kira; watawis : kira-
kira

watek : watak, sifat, tabiat

wates : 1 batas; 2 semangka

watgata : luka, terluka

wati : 1 dunia, jagat; 2 putri

watir : kuatir, sumelang; watos :
kuatir, sumelang

waton : 1 asal; 2 pedoman

watsa, watsya : ikan

watu : batu; watu beras : batu
pasir, pasir; watu brani:
besi berani, batu
magnetik; watu geni :
batu api; watu item: batu
hitam; watu kambang :
batu apung; watu
karang: batu karang;
watu kumalasa : batu
besar dan rata; watu
lintang : batu bintang;
watu sumbul: batu yang
runcing-runcing; watu
gunung : nama wuku

watuk : batuk

watun : cabut rumput

watyagya : perselisihan, pertengkaran

wau : tadi

waudadi : samudra, lautan

wawa : 1 api; 2 bawa

wawah : rubah, ubar, geser

wawal : sakti

wawan : saling; wawan catur,
wawan rembag : saling
bermusyawarah,
berunding


wawang : lihat, pandang, tonton

wawar : belah, pecah

wawi : bawa, dengan

wawoh : berbuah

wawrat : beban, berat

wawu : wawu, nama tahun yang
ke-7

wawuh : berdamai, tegur sapa

way : air

wayah : 1 waktu; 2 cucu

wayang : pertunjukan wayang

wayoh : wayuh, madu, rangkap

wayu : angin, udara

wayuh : madu, rangkap

w� : 1 saja, cuma, hanya; 2
air

wecana : wacana, bacaan, tema

wecucal : kulit, belulang

w�da : weda, aturan, pedoman

w�daka : tahu, mengetahui

wedaka : kalangan, gangguan,
kerugian

wedal : 1 keluar; 2 waktu

wedana : 1 wedana, pangkat
kraton; 2 mulut, muka

w�dana : sakit

w�dang : air putih

wedani : nama tetumbuhan

wedari : taman bunga

wed�n : penakut

w�dha : ajaran, pedoman

wedhak : bedak

wedhar : jelas, terang, saran,
nasihat

wedhi : pasir; wedhi krosok :
pasir krosok, pasir kasar;
wedhi mal�la : pasir
hitam berkilau; wedhi
k�ngser : menari
melompat-lompat

wedhung : pisau besar bersarung
(pakaian kebesaran
istana)

wedhus : kambing, domba;
wedhus prucul :
kambing yang tak
bertanduk

wedi : takut; w�di : nyata,
benar, sungguh; wedi-
asih: berbakti, sayang

wedidang : antara lutut dan tapak
kaki, betis

wedya : pengetahuan, ilmu

w�dya : pengetahuan, ilmu;
w�dyarini : ajaran
kewanitaan; w�dyata:
sinar, cahaya;
w�dyatama:
pengetahuan yang baik

wegah : malas, enggan, tidak mau

wegang : enggan, tak mau

wegig : cerdik, lincah, trampil

w�h : beri

wejag : licin sebab sering dilalui

wejah : obat nebus bagi orang
yang habis bersalin

wejang : ajaran, nasihat

wejani : upah kepada dukun

weka : anak

wekan : tahu, mengerti

wekas : 1 akhir; 2 pesan

wekdal : waktu

wektu : waktu, saat

wela : 1 sela, selang, luang,
lowong; 2 jelas

welad : sembilu

welagar : terbakar, menjalar

welah : kayuh, pengayuh

welahan : bilahan

welak : kutukan

welan : uang denda karena
terlambat membayar

w�lan : nampak nyata

welang : 1 jenis ular; 2 belang

welar : lebar, bidang (dada)

welas : belas; welas arep :
kasih sayang; welas asih :
belas kasih

weling : amanat, pesan, saran

welit : 1 belut; 2 belit

w�loh : waluh

welon : tegar hati, kuat pendirian

welug : jagoan, kepala rampok,
penjahat besar

welut : belut

wenang : kuasa, berhak

wend�ra, wendira : pohon beringin

w�ndra : nama ikan laut

wen�h : lagi

w�n�h : beri

wenes : bersih mukanya, centil


wenga : terbuka, menganga

wengi : malam

wengis : bengis, kejam

wengkelan : betis

wengku : pangku

wengur : dengu, kancing

w�ni : rambut, sanggul

wening : bening; weninga :
mengetahui, mengerti

wentala : tega, sampai hati

wentar : kondang, terkenal

wentara : antara; sawentara :
sementara

w�nt�h : jelas, terang

w�nten : ada

w�nter : wenter, cat

wentis : betis

w�ra : lapang, lega

werat : berat

wercita : cacing

werda, werdha : tua

werdaya : hati, perasaan

werdi : makna, arti, maksud

werdu angga : lintas

wereh : buih, busa, mabuk

wereng : wereng, hama padi

werga : warga, anggota

wergul : anjing liar

werhaspati : kamis

weri : pencuri, penjahat

w�ri : musuh

werit : buas, susah diatur, susah
ditangkap

werjit : cacing

werna : warna, rupa, bentuk

wersa : 1 hujan; 2 tahun

werta : warta, berita; werti
: warta, berita; wertos
: warta, berita

weru : nama pohon

weruh : tahu, mengerti, melihat

werut : mengerut, mengedut

w�sa : waisya, golongan
pedagang, bercocok
tanam

wesana : akhirnya, sehingga,
maka

wesi : besi; wesi aji : senjata
(keris, tombak, dll); wesi
bang: besi yang dibakar
manyala; wesi brani
: besi berani, besi
magnetik

wespada : waspada, hati-hati

westa : nama

w�stu : lestari, sungguh

w�sthi : bahaya, larangan

w�swa : susah, sedih

w�sya : waisya, golongan
pedagang, petani

wetah : utuh, lengkap, sempurna

w�tan : timur

wetara : sementara

weteh : terang, jelas

weteng : perut

wetu : keluar, lahir

wewah : 1 berubah; 2 tambah

w�w�h : memberi,
mempersembahkan

w�w�ka : hati-hati, waspada

wewer : gulung, gulungan, rol

weweg : tambun, gemuk

wi : 1 ubi, umbi; 2 lebih

wiba : sentausa, kuat

wibawa : wibawa, pengaruh

wibi : bibi

wibisana : bijaksana, sentausa

wibrama : kalut, kacau, bingung,
marah

wibuh : kuat, sentausa

wibuti : kemuliaan, kekuasaan

wicaksana : bijaksana; wicaksuh:
bijak, bijaksana;
wicaktala: dasar bumi

wicara : bicara; wicanten : (ng.)
bicara; wicarita : cerita,
lomba bercerita

wicitra : citra, rupa

wida : siksa; gandawida :
wewangian; widadara:
bidadara, dewa; widadari:
bidadari, dewi; widasari:
nama tumbuhan;
widayaka: bidadara,
dewa

widada : selamat, sejahtera;
widagda : pintar, mahir

widara : pohon bidara; widara
gepak: nama bentuk
rumah; widaran : nama
makanan dan tepung ubi
kayu


widhala : kucing

widheng : ketam ranjung

widhungan : anak binatang yang
masih dalam kandungan

widi : 1 izin, restu; 2 aturan,
takdir; 3 tahu; hyang
widi : Tuhan;
widigraha :
tempat semedi,
pemujaan

widigda : pintar, ahli

widita : termashur, terkenal

widu : biduan, penyanyi

widura : pandai, bijaksana;
widuri : 1 baiduri, batu
permata; 2 nama
tumbuhan sejenis kapas

widya : pengetahuan, ilmu;
widyadara : dewa;
widyadari : bidadari,
dewi; widyastuti :
pengetahuan tentang
doa, berbakti, pujian;
widyatmaka : kilat,
cahaya; widyawati :
banyak ilmu dan cantik;
widyuta : petir, kilat,
halilintar; widyutmala:
mata petir, kilat

wigar : gagal, kandas

wigati : sungguh, nyata, penting

wigena, wigna : tahu, mengerti,
bijaksana

wigih : enggan, malas

wignya : tahu, mengerti,
bijaksana; wignyan : 1
pengetahuan, ilmu; 2
tanda baca dalam huruf
Jawa; wignyana:
pengetahuan, ilmu

wigraha : rumah, wisma

wiguh : segan, enggan

wiguna : berguna, bermanfaat

wigung : berguna, cakap

wihaga : burung

wihang : enggan, segan, tak sudi

wihanggama : burung

wihara : wihasa, tempat semedi;
wihanten : biara,
tempat beribadah

wihaya : udara, langit

wihikan : tahu, mengerti

wija : buah

wijah : biasa, umum

wijana : 1 berdasar bangsawan; 2
tempat beribadah

wijang : jelas, terang, paham

wijaya : unggul, menang;
wijayanti : kemenangan,
unggul

wiji : biji, bibit

wijil : keluar, lahir; mijil : 1
lahir; 2 tembang mijil

wijuk : membasuh tangan, kaki

wijung : babi hutan besar

wika : tahu

wikalpa : percakapan, perbincangan

wikan : tahu, mengerti

wikana : entah, tidak tahu

wikara : berubah keadaan

wiki : kuti-kuti

wikrama : menikah, kawin

wiku : pendita, resi, brahmana

wil : raksasa

wilmuka : pimpinan pra raksasa

wilaba : wahyu

wilada : nama tumbuhan

wilah : bagian, belahan

wilaja : hamba sahaya

wilang : hitung; wilangan :
hitungan, bilangan

wilangun : gemar, suka

wilapa : syair sedih, syair keluhan

wilasa : bersenang-senang,
menghibur hati, bermain-
main

wilasita : bersenang-senang,
menghibur hati, bermain-
main

wilatikta : Majapahit

wilet : licin, licik, akal bulus

wilis : hijau

wilisan : bilangan, hitungan

wilujeng : selamat, sejahtera

wiluma, wiloma : keliru, gagal

wilwa : buah maja; wilwatikta:
Majapahit

wima : mirip, seperti, menyerupai

wimala : bersih, suci

wimana : kereta, kendaraan;
wimanasara : panah
sakti


wimardana : perang, berperang

wimba : 1 keluar, terbit; 2
tiruan, seperti, serupa

wimbasara : pesuruh, polisi

wimbuh : 1 menambah; 2 gelap
pikiran, bingung

wimoha : gelap pikiran, bingung

wimohita : gelap pikiran, bingung

wimurcita : pingsan

winadi : dirahasiakan; winardi :
diberi makna; winarna
: diceritakan

winata : 1 utama; 2 bunga
tunjung, teratai

winda : harum, wangi, semerbak

windasa : rusak, musnah

windraya : mulia, bagus

windu : windu, delapan tahun;
windutirta : air
endapan

windura : mustika, perhiasan

windya : kenyang, puas

win�h : diberi

wingi : dulu, kemarin

wingit : angker, keramat

wingka : wingko, jenis kue

wingking : belakang

wingkisan : bingkisan

wingsati : 20, dua puluh

wingsilan : buah pelir

wingwang : berbeda, lain

wingwing : kecil, langsing
perawakannya

wingwrin : takut, ketakutan

winong : diorangkan, dianggap
orang

winor : dicampur, diaduk

winot : dibuat jembatan

wintang : bintang

winter : winter, cat kain

winursita : diajari, dinasihati,
diceritakan

wipala : banyak sekali, lebar, luas

wiparita : susah, sedih

wipata : salah, keliru, buruk,
jatuh

wipati : celaka

wipra : pendita, pertapa

wipula : banyak sekali, luas, lebar

wira : perwira, pahlawan;
wiraboga: makanan;
wiralalita: nama
tembang besar; wiratara :
berani, pemberani; wira-
wiri: mondar-mandir;
wirotama: wira utama,
pemberani

wiraga : gerak tubuh

wiraha : pisah, berpisah, bercerai

wirahsa : olah rasa

wirama : berirama

wirandhungan : perlahan-lahan,
bimbang, ragu

wirang : malu, mendapat aib

wirangrong : tembang wirangrong

wirasa : dirasakan, isi; wiraos :
dirasakan, isi

wiring : biring; wiring kuning :
biring kuning, ayam
jantan yang kakinya
kuning

wiroda, wirodra : sangat marah,
berselisih

wiron : kain lipatan, diwiru

wirong : sedih, susah; mirong
kampuh jingga:
memberontak

wirta : marah sekali, bengis,
kejam

wiru : 1 wiru, lipatan kain; 2
biru; 3 sarung jagung

wiruda : bertengkar, berkelahi

wiruh : tahu, mengerti

wirun : penengah

wirya : wirya, kedudukan;
wiryawan: kedudukan,
pejabat

wis : sudah

wisa : bisa, racun

wisada : obat

wisala : luas, lebar

wisama : kendala, rintangan

wisana : 1 akhir, penghabisan,
penutup; 2 cula, tanduk

wisangsaya : tidak dengan hati-hati,
tidak khawatir

wisapaha : penawar bisa

wisarga : berhenti, istirahat,
penghabisan

wisarja : mengusir, menghalau

wisata : wisata, piknik, rekreasi

wisaya : alat panca indra, maksud


wis�ka : nama, gelar

wis�sa : kekuasaan, wewenang

wisik : bisik, isyarat gaib

wiskira : itik

wisma : wisma, rumah, tempat
peristirahatan; wismaka:
mahkota, topi, tutup
kepala; wismaya :
menakjubkan; tuna
wisma : tidak punya
rumah

wismreti : sungai

wistara : uraian, cerita

wisthi : 1 halangan, rintangan; 2
pekerjaan

wisudha : wisuda, penobatan

wisuna : suka mengadu, panjang
lidah

wisya, wiswa : bisa, racun

wit : pohon

wita : pengetahuan; witad�sa:
pindah tempat tinggal,
urbanisasi; witaradya:
pengetahuan tentang
birokrasi, ilmu
pemerintahan; witaraga
: terlepas dari
kesenangan duniawi,
suci; witareja :
pengetahuan tentang
birokrasi, ilmu
pemerintahan

witaka : air

witana : bangsal, tempat
penghadapan

witing : keturunan darah biru

withangka : kandang merpati

wiwaha : pesta

wiwaksa : berbicara, bertutur;
wiwaksita : berbicara,
bertutur

wiwal : lepas, terurai, bercerai

wiwandha : halangan, rintangan,
kendala, masalah

wiwang : berbeda, lain

wiwara : pintu, gapura

wiwarjita : hilang musnah, tak
ditemukan mayatnya

wiwarna : berwarna

wiwaswan : matahari

wiw�ka : hati-hati, waspada,
berakal

wiwi : sayap, kepak

wiwing : lemah, lembek

wiwit : mulai, mula-mula

wiwrin : takut, ketakutan

wiwuda : dewa

wiya : alpa, lalai, lengah

wiyadi : sedih, susah

wiya�r : bertingkah, bercanda, tak
mau menurut

wiyaga : pemain, pemukul
gamelan

wiyagon : baru, masih baru

wiyagra : harimau

wiyah : biasa, sebarang; sewiyah-
wiyah : sia-sia, sewenang-
wenang

wiyak : belah, buka

wiyana : tetap

wiyang : pergi

wiyangga : katak; wiyanggi :
bumbu

wiyar : luas, lebar

wiyara : biara, tempat bertapa

wiyarta : kaya; wiyarti : pintar

wiyasa : membuat, membangun

wiyat : udara, langit, angkasa

wiyata : pendidikan, pengetahuan,
pengajaran

wiyati : udara, langit, angkasa

wiyoga : susah, sedih, pemisahan

wiyos, miyos : keluar, lahir

wlagang : cepat besar, gembur,
subur

wlagar : terbakar, kobar

wlaha : telanjang, tidak memakai
apa-apa

wlahar : 1 lahan; 2 tanah pecah

wlaka : terbuka, jujur, terus-
terang

wlakang : selangkangan, lipat paha

wlangat : liang kubur

wlanjar : janda muda belum
beranak

wlija : pedagang

wlikat : tulang berikat

wlingi : sejenis rumput

wlingsang : anjing liar

wlira : belera, alat tenun

wlirang : belirang


wluku : bajak

wungkal : asah

wo : kata seru menyatakan
heran, takjub

wod : 1 satu suku kata; 2
jembatan

wodha : menasehati

wodhana : menjagakan

wogan : sangkut, kait

woh : buah

wolu : delapan, 8

wong : orang, manusia

wongwa : bara api menyala

wonten : ada

wor : campur

wora-wari : bunga sepatu

wos : beras

wot : jembatan

wowog : berambut tebal

wowohan : buah-buahan

wowor : bercampur

wowotan : jalan di jembatan

wradin : merata, tersiar

wragad : ongkos, biaya

wragang : 1 lekas besar; 2 tuak

wragil : bungsu

wrah : ajaran, nasihat

wraha : celeng, babi hutan

wrahas : 1 rejeki; 2 binatang
buas sejenis babi hutan

wrahaspati : hari Kamis

wraksa : pohon

wran : orang

wrandha : janda

wrangas : anai-anai berwarna
merah

wranggana : pesinden

wrangka : warangka, sarung keris

wrasan-wrasan: membicarakan
orang lain

wrat : berat, beban

wrata : rata

wratsangka, wratsari : bunga
cempaka

wrayang : angin, udara

wr� : kera

wrecita : cacing

wreda, wredha : tua

wredaya : hati

wredi : makna, arti

wredu : halus, sabar, rendah hati

wregu : sejenis rotan

wregul : anjing liar

wrehaspati : hari Kamis

wrejit : cacing

wreka : ulat

wreksa : pohon, kayu

wrena : warna

wrenda : janda

wrenget : renget, hama kertas, kutu
kayu

wrengkang : tegar hati, keras kepala,
sulit diatur

wresaba : sapi, lembu, banteng

wresah : nama tumbuhan

wresni : ipar, biras

wresthi : hujan; wresthipatha:
hujan lebat

wreta : warta, berita

wrin : takut, ketakutan,
mengetahui, mengerti

wringin : beringin

wruh : tahu, mengerti

wruju : bungsu

wruyung : asmara, cinta

wuda : telanjang

wudel : pusat

wudhar : lepas, bebas

wugu : nama wuku yang ke-26

wuh : 1 segan, serba sulit; 2
tambah

wuhaya : buaya

wujang : bujang, jejaka, belum
kawin

wujil : kerdil

wukir : gunung, bukit

wuku : 1 wuku; 2 buku

wulakan : jeram, air terjun

wulan : bulan; nawang wulan :
melihat rembulan;
wulandari : rembulan
terbit; wulanjari: bulan
terbit; wulan purnama :
bulan purnama;
wulansari: rembulan

wulang : ajaran, saran, nasihat;
wulang wuruk : ajaran,
petuah

wulangun : asmara, cinta

wulanjar : janda muda yang belum
beranak

wulat : muka, wajah


wuled : liat, alot, kuat

wuli : bulir-bulir padi

wulinga : birahi, suka-ria, asyik

wulu : bulu; wulu kalong :
bulu kalong; wulu wetu
: penghasilan; wulu
s�tan: bulu yang
tumbuh menyendiri

wuluh : wuluh, jenis blimbing;
wuluh gading : bambu
gading

wungkal : asah, batu pengasah

wungkuk : bungkuk

wungsu : bungsu

wungu : 1 bangun tidur; 2 ungu

wungwang : sepi, kosong

wungwung : atap puncak bubungan
rumah

wuni : 1 bunyi; 2 dulu;
wuninga : mengetahui,
mengerti

wuntat : bontot, pantat, belakang

wuntel : bungkus

wuntit : bontot, paling belakang

wuntu : buntu, tak berlanjut

wunuh : bunuh, menewaskan

wunut : nama pohon

wunwunan : ubun-ubun

wur : campuran rokok

wuragil : bungsu

wurandhungan : 1 perlahan-lahan; 2
bimbang, ragu

wuri : belakang

wurik : hitam berselang-seling
putih

wursita, wurcita : ajaran, nasihat

wuru : mabuk; wuru getih :
mabuk darah

wuruh : buih, busa

wuruk : ajaran, nasihat

wurukung : nama hari naas yang ke-
7

wurus : teratur dengan baik,
tahu adat

wurwur : nama binatang laut

wuryan (ka-) : tampak, kelihatan

wus : sudah; wusana :
akhirnya, sehingga,
maka; wusanten:
(ing.)akhir, penghabisan,
penutupan; wusd�n�:
sedang, padahal

wusu : busar, pemusar, bungkuk
(punggung)

wuta : buta

wutah : tumpah; wutah ati :
suka berderma, suka
memberi; wutah getih :
tanah kelahiran; wutah
rah : tanah tumpah darah

wutuh : utuh, lengkap, sempurna;
wutuh ayam : sangat
utuh, tak ada luka

wutun : tekun, asli

wuwu : penangkap ikan

wuwuh : tambah




















































Y



yadu : keluarga

yaga : penabuh gamelan

yaiku : yaitu

yaksa : raksasa; yaksi : raksasa
perempuan

yakti : sungguh, benar

yakut : mutiara, intan

yama : Batara Yama, sang
pencabut nyawa dalam
pewayangan

yamani : neraka; yamaniloka :
tempat neraka

yan : kalau, jika

yana : kereta, kendaraan

yanak : anak

yani : sungai

yantra : kendaraan dewa

yapa : puja, puji

yasa : membuat; yasan :
buatan, hasil karya;
yasadarma : ayah

yasih : kasih, asih

yata : yaitulah; yatanyan
: supaya

yati : pendita, biksu; yatindra
: pendita yang
termasyur; yatiwara :
pendita yang termasyur

yatma, yatmaka : nyawa, ruh

yatna : hati-hati, waspada

yatra : arta, uang

yawa : luar, di luar

yawat : meskipun begitu

yayah : seperti, ibarat; yayah
r�na : bapak ibu; yayah
wibi: bapak ibu

yayan : umpama, seperti

yayi : adik

yeksa, yeksi : raksasa

yekti : sungguh; yektos: (ing.)
sungguh benar

yitma : nyawa

yitna : hati-hati, waspada; yitna
yuwana : yang berhati-
hati akan selamat

yoda, yodha : perang, prajurit

yoga : 1 jaman; 2 anak; 3
meditasi

yogi : pendita; yogiswara:
pendita termasyhur

yogya : baik, pantas

yojana : 1 penglihatan; 2 ukuran,
panjang jalan

yoni : kekuatan gaib, sakti

yuda : perang

yudhaka : tentara, prajurit

yuga : 1 jaman; 2 anak; 3
meditasi

yugala : istri, suami

yugya : baik, indah

yujana : ukuran panjang jalan

yukti : sesungguhnya, nyata

yumana : selamat sejahtera

yungyun : asmara, cinta

yuswa : umur

yuta : juta

yutun : asli, sederhana

yuti : baik, selamat

yuwana : selamat , muda

yuwaraja : putra mahkota

yuwati : gadis, perawan